چو آوردم این روز خسرو ببن
ز شیروی و شیرین گشایم سخن

چو پنجاه و سه روز بگذشت زین
که شد کشته آن شاه با آفرین

به شیرین فرستاد شیروی کس
که ای نره جادوی بی‌دست رس

همه جادویی دانی و بدخویی
به ایران گنکار ترکس تویی

به تنبل همی‌داشتی شاه را
به چاره فرود آوری ماه را

بترس ای گنهکار و نزد من آی
به ایوان چنین شاد و ایمن مپای

برآشفت شیرین ز پیغام او
وزان پرگنه زشت دشنام او

چنین گفت کنکس که خون پدر
بریزد مباداش بالا وبر

نبینم من آن بدکنش را ز دور
نه هنگام ماتم نه هنگام سور

دبیری بیاورد انده بری
همان ساخته پهلوی دفتری

بدان مرد داننده اندرز کرد
همه خواسته پیش او ارز کرد

همی‌داشت لختی به صندوق زهر
که زهرش نبایست جستن به شهر

همی‌داشت آن زهر با خویشتن
همی‌دوخت سرو چمن را کفن

فرستاد پاسخ به شیروی باز
که ای تاجور شاه گردن فراز

سخنها که گفتی تو برگست و باد
دل و جان آن بدکنش پست باد

کجا در جهان جادویی جز بنام
شنودست و بودست زان شادکام

وگر شاه ازین رسم و اندازه بود
که رای وی از جادوی تازه بود

که جادو بدی کس به مشکوی شاه
به دیده به دیدی همان روی شاه

مرا از پی فرخی داشتی
که شبگیر چون چشم بگماشتی

ز مشکوی زرین مرا خواستی
به دیدار من جان بیاراستی

ز گفتار چونین سخن شرم دار
چه بندی سخن کژ بر شهریار

ز دادار نیکی دهش یاد کن
به پیش کس اندر مگو این سخن

ببردند پاسخ به نزدیک شاه
بر آشفت شیروی زان بیگناه

چنین گفت کز آمدن چاره نیست
چو تو در زمانه سخن خواره نیست

چو بشنید شیرین پراز درد شد
بپیچید و رنگ رخش زرد شد

چنین داد پاسخ که نزد تو من
نیایم مگر با یکی انجمن

که باشند پیش تو دانندگان
جهاندیده و چیز خوانندگان

فرستاد شیروی پنجاه مرد
بیاورد داننده و سالخورد

وزان پس بشیرین فرستاد کس
که برخیز و پیش آی و گفتار بس

چو شیرین شنید آن کبود و سیاه
بپوشید و آمد به نزدیک شاه

بشد تیز تا گلشن شادگان
که با جای گوینده آزادگان

نشست از پس پرده‌ای پادشا
چناچون بود مردم پارسا

به نزدیک او کس فرستاد شاه
که از سوک خسرو برآمد دو ماه

کنون جفت من باش تا برخوری
بدان تا سوی کهتری ننگری

بدارم تو را هم بسان پدر
وزان نیز نامی‌تر و خوب‌تر

بدو گفت شیرین که دادم نخست
بده وانگهی جان من پیش تست

وزان پس نیاسایم از پاسخت
ز فرمان و رای و دل فرخت

بدان گشت شیروی همداستان
که برگوید آن خوب رخ داستان

زن مهتر از پرده آواز داد
که ای شاه پیروز بادی و شاد

تو گفتی که من بد تن و جادوام
ز پاکی و از راستی یک سوام

بدو گفت که شیرویه بود این چنین
ز تیزی جوانان نگیرند کین

چنین گفت شیرین به آزادگان
که بودند در گلشن شادگان

چه دیدید ازمن شما از بدی
ز تاری و کژی و نابخردی

بسی سال بانوی ایران بدم
بهر کار پشت دلیران بدم

نجستم همیشه جز از راستی
ز من دور بد کژی وکاستی

بسی کس به گفتار من شهر یافت
ز هر گونه‌ای از جهان بهر یافت

به ایران که دید از بنه سایه‌ام
وگر سایهٔ تاج و پیرایه‌ام

بگوید هر آنکس که دید و شنید
همه کار ازین پاسخ آمد پدید

بزرگان که بودند در پیش شاه
ز شیرین به خوبی نمودند راه

که چون او زنی نیست اندر جهان
چه در آشکار و چه اندر نهان

چنین گفت شیرین که ای مهتران
جهان گشته و کار دیده سران

بسه چیز باشد زنان رابهی
که باشند زیبای گاه مهی

یکی آنک باشرم و باخواستست
که جفتش بدو خانه آراستست

دگرآنک فرخ پسر زاید او
ز شوی خجسته بیفزاید او

سه دیگر که بالا و رویش بود
به پوشیدگی نیز مویش بود

بدان گه که من جفت خسرو بدم
به پیوستگی در جهان نو بدم

چو بی‌کام و بی‌دل بیامد ز روم
نشستن نبود اندرین مرز و بوم

از آن پس بران کامگاری رسید
که کس در جهان آن ندید و شنید

وزو نیز فرزند بودم چهار
بدیشان چنان شاد بد شهریار

چو نستود و چون شهریار و فرود
چو مردان شه آن تاج چرخ کبود

ز جم و فریدون چو ایشان نزاد
زبانم مباد ار بپیچم ز داد

بگفت این و بگشاد چادر ز روی
همه روی ماه و همه پشت موی

سه دیگر چنین است رویم که هست
یکی گر دروغست بنمای دست

مرا از هنر موی بد در نهان
که آن راندیدی کس اندر جهان

نمودم همه پیشت این جادویی
نه از تنبل و مکر وز بدخویی

نه کس موی من پیش ازین دیده بود
نه از مهتران نیز بشنیده بود

ز دیدار پیران فرو ماندند
خیو زیر لبها برافشاندند

چو شیروی رخسار شیرین بدید
روان نهانش ز تن برپرید

ورا گفت جز تو نباید کسم
چو تو جفت یابم به ایران بسم

زن خوب رخ پاسخش داد باز
که از شاه ایران نیم بی‌نیاز

سه حاجت بخواهم چو فرمان دهی
که بر تو بماناد شاهنشهی

بدو گفت شیروی جانم توراست
دگر آرزو هرچ خواهی رواست

بدو گفت شیرین که هر خواسته
که بودم بدین کشور آراسته

ازین پس یکایک سپاری به من
همه پیش این نامور انجمن

بدین نامه اندر نهی خط خویش
که بیزارم از چیز او کم و بیش

بکرد آنچ فرمود شیروی زود
زن از آرزوها چو پاسخ شنود

به راه آمد از گلشن شادگان
ز پیش بزرگان و آزادگان

به خانه شد و بنده آزاد کرد
بدان خواسته بنده را شاد کرد

دگر هرچ بودش به درویش داد
بدان کو ورا خویش بد بیش داد

ببخشید چندی به آتشکده
چه برجای و روز و جشن سده

دگر بر کنامی که ویران شدست
رباطی که آرام شیران بدست

به مزد جهاندار خسرو بداد
به نیکی روان ورا کرد شاد

بیامد بدان باغ و بگشاد روی
نشست از بر خاک بی‌رنگ و بوی

همه بندگان را بر خویش خواند
مران هر یکی رابه خوبی نشاند

چنین گفت زان پس به بانگ بلند
که هرکس که هست از شما ارجمند

همه گوش دارید گفتار من
نبیند کسی نیز دیدار من

مگویید یک سر جز از راستی
نیاید ز دانندگان کاستی

که زان پس که من نزد خسرو شدم
به مشکوی زرین او نوشدم

سر بانوان بودم و فر شاه
از آن پس چو پیدا شد از من گناه

نباید سخن هیچ گفتن بروی
چه روی آید اندر زنی چاره جوی

همه یکسر از جای برخاستند
زبانها به پاسخ بیاراستند

که ای نامور بانوی بانوان
سخن‌گوی و دانا و روشن روان

به یزدان که هرگز تو راکس ندید
نه نیز از پس پرده آوا شنید

همانا ز هنگام هوشنگ باز
چو تو نیز ننشست بر تخت ناز

همه خادمان و پرستندگان
جهانجوی و بیدار دل بندگان

به آواز گفتند کای سرفراز
ستوده به چین و به روم و طراز

که یارد سخن گفتن از تو به بد
بدی کردن از روی تو کی سزد

چنین گفت شیرین که این بدکنش
که چرخ بلندش کند سرزنش

پدر را بکشت از پی تاج و تخت
کزین پس مبیناد شادی و بخت

مگر مرگ را پیش دیوار کرد
که جان پدر را به تن خوار کرد

پیامی فرستاد نزدیک من
که تاریک شد جان باریک من

بدان گفتم این بد که من زنده‌ام
جهان آفرین را پرستنده‌ام

پدیدار کردم همه راه خویش
پراز درد بودم ز بدخواه خویش

پس از مرگ من بر سر انجمن
زبانش مگر بد سراید ز من

ز گفتار او ویژه گریان شدند
هم از درد پرویز بریان شدند

برفتند گویندگان نزد شاه
شنیده به گفتند زان بی‌گناه

بپرسید شیروی کای نیک خوی
سه دیگر چه چیز آمدت آرزوی

فرستاد شیرین به شیروی کس
که اکنون یکی آرزو ماند و بس

گشایم در دخمهٔ شاه باز
به دیدار او آمدستم نیاز

چنین گفت شیروی کاین هم رواست
بدیدار آن مهتر او پادشاست

نگهبان در دخمه را باز کرد
زن پارسا مویه آغاز کرد

بشد چهر بر چهر خسرو نهاد
گذشته سخنها برو کرد یاد

هم آنگه زهر هلاهل بخورد
ز شیرین روانش برآورد گرد

نشسته بر شاه پوشیده روی
به تن بریکی جامه کافور بوی

به دیوار پشتش نهاد و بمرد
بمرد و ز گیتی نشانش ببرد

چو بشنید شیروی بیمار گشت
ز دیدار او پر ز تیمار گشت

بفرمود تا دخمه دیگر کنند
ز مشک وز کافورش افسر کنند

در دخمهٔ شاه کرد استوار
برین بر نیامد بسی روزگار

که شیروی را زهر دادند نیز
جهان را ز شاهان پرآمد قفیز

به شومی بزاد و به شومی بمرد
همان تخت شاهی پسر را سپرد

کسی پادشاهی کند هفت ماه
بهشتم ز کافور یابد کلاه

به گیتی بهی بهتر از گاه نیست
بدی بتر از عمر کوتاه نیست

کنون پادشاهی شاه اردشیر
بگویم که پیش آمدم ناگزیر

چو بنشست بر تخت شاه اردشیر
از ایران برفتند برنا و پیر

بسی نامداران گشته کهن
بدان تا چگونه سرآید سخن

زبان برگشاد اردشیر جوان
چنین گفت کای کار دیده گوان

هر آنکس که برگاه شاهی نشست
گشاده زبان باد و یزدان پرست

بر آیین شاهان پیشین رویم
همان از پس فره و دین رویم

ز یزدان نیکی دهش یاد باد
همه کار و کردار ما داد باد

پرستندگان راهمه برکشیم
ستمگارگان را به خون درکشیم

بسی کس به گفتارش آرام یافت
از آرام او هرکسی کام یافت

به پیروز خسرو سپردم سپاه
که از داد شادست و شادان ز شاه

به ایران چو باشد چنو پهلوان
بمانید شادان و روشن روان

پس آگاهی آمد به نزد گراز
که زو بود خسرو به گرم و گداز

فرستاد گوینده‌ای را ز روم
که در خاک شد تاج شیروی شوم

که جانش به دوزخ گرفتار باد
سر دخمهٔ او نگون سار باد

که دانست هرگز که سرو بلند
به باغ از گیا یافت خواهد گزند

چو خسرو که چشم و دل روزگار
نبیند چنو نیز یک شهریار

چو شیروی را شهریاری دهد
همه شهر ایران به خواری دهد

چنو رفت شد تاجدار اردشیر
بدو شادمان جان برنا و پیر

مرا گر ز ایران رسد هیچ بهر
نخواهم که بر وی رسد باد شهر

نبودم من آگه که پرویز شاه
به گفتار آن بدتنان شد تباه

بیایم کنون با سپاهی گران
ز روم و ز ایران گزیده سران

ببینیم تا کیست این کدخدای
که باشد پسندش بدین گونه رای

چنان برکنم بیخ او را ز بن
کزان پس نراند ز شاهی سخن

نوندی برافگند پویان به راه
به نزدیک پیران ایران سپاه

دگرگونه آهنگ بدکامه کرد
به پیروز خسرو یکی نامه کرد

که شد تیره این تخت ساسانیان
جهانجوی باید که بندد میان

توانی مگر چاره‌ای ساختن
ز هرگونه اندیشه انداختن

بجویی بسی یار برنا و پیر
جهان را بپردازی از اردشیر

ازان پس بیابی همه کام خویش
شوی ایمن و شاد زارام خویش

گر ایدون که این راز بیرون دهی
همی خنجر کینه را خون دهی

من از روم چندان سپاه آورم
که گیتی به چشمت سیاه آورم

به ژرفی نگه‌دار گفتار من
مبادا که خوار آیدت کار من

چو پیروز خسرو چنان نامه دید
همه پیش و پس رای خودکامه دید

دل روشن نامور شد تباه
که تا چون کند بد بدان زادشاه

ورا خواندی هر زمان اردشیر
که گوینده مردی بد و یادگیر

برآسای دستور بودی ورا
همان نیز گنجور بودی ورا

بیامد شبی تیره گون بار یافت
می روشن و چرب گفتار یافت

نشسته به ایوان خویش اردشیر
تنی چند با او ز برنا و پیر

چو پیروز خسرو بیامد برش
تو گفتی ز گردون برآمد سرش

بفرمود تا برکشیدند رود
شد ایوان پر از بانگ رود و سرود

چو نیمی شب تیره اندرکشید
سپهبد می یک منی در کشید

شده مست یاران شاه اردشیر
نماند ایچ رامشگر و یادگیر

بد اندیش یاران او را براند
جز از شاه و پیروز خسرو نماند

جفا پیشه از پیش خانه بجست
لب شاه بگرفت ناگه به دست

همی‌داشت تا شد تباه اردشیر
همه کاخ شد پر ز شمشیر و تیر

همه یار پیروز خسرو شدند
اگر نو جهانجوی اگر گو بدند

هیونی برافگند نزد گراز
یکی نامه‌ای نیز با آن دراز

فرستاده چون شد به نزدیک او
چو خورشید شد جان تاریک اوی

بیاورد زان بوم چندان سپاه
که بر مور و بر پشه بر بست راه

همی‌تاخت چون باد تا طیسفون
سپاهش همه دست شسته به خون

ز لشکر نیارست دم زد کسی
نبد خود دران شهر مردم بسی

فرایین چو تاج کیان برنهاد
همی‌گفت چیزی که آمدش یاد

همی‌گفت شاهی کنم یک زمان
نشینم برین تخت بر شادمان

به از بندگی توختن شست سال
برآورده رنج و فرو برده یال

پس از من پسر بر نشیند بگاه
نهد بر سر آن خسروانی کلاه

نهانی بدو گفت مهتر پسر
که اکنون به گیتی توی تاجور

مباش ایمن و گنج را چاره کن
جهان بان شدی کار یکباره کن

چو از تخمهٔ شهریاران کسی
بیاید نمانی تو ایدر بسی

وزان پس چنین گفت کهتر پسر
که اکنون به گیتی توی تاجور

سزاوار شاهی سپاهست و گنج
چو با گنج باشی نمانی به رنج

فریدون که بد آبتینش پدر
مر او را که بد پیش او تاجور

جهان را بسه پور فرخنده داد
که اندر جهان او بد از داد شاد

به مرد و به گنج این جهان را بدار
نزاید ز مادر کسی شهریار

ورا خوش نیامد بدین سان سخن
به مهتر پسر گفت خامی مکن

عرض را به دیوان شاهی نشاند
سپه را سراسر به درگاه خواند

شب تیره تا روز دینار داد
بسی خلعت ناسزاوار داد

به دو هفته از گنج شاه اردشیر
نماند از بهایی یکی پر تیر

هر آنگه که رفتی به می سوی باغ
نبردی جز از شمع عنبر چراغ

همان تشت زرین و سیمین بدی
چو زرین بدی گوهر آگین بدی

چو هشتاد در پیش و هشتاد پس
پس شمع یاران فریادرس

همه شب بدی خوردن آیین اوی
دل مهتران پرشد ازکین اوی

شب تیره همواره گردان بدی
به پالیزها گر به میدان بدی

نماندش به ایران یکی دوستدار
شکست اندر آمد به آموزگار

فرایین همان ناجوانمرد گشت
ابی داد و بی‌بخشش و خرد گشت

همی زر بر چشم بر دوختی
جهان را به دینار بفروختی

همی‌ریخت خون سر بی‌گناه
از آن پس برآشفت به روی سپاه

به دشنام لبها بیاراستند
جهانی همه مرگ او خواستند

شب تیره هرمزد شهران گراز
سخنها همی‌گفت چندان به راز

گزیده سواری ز شهر صطخر
که آن مهتران را بدو بود فخر

به ایرانیان گفت کای مهتران
شد این روزگار فرایین گران

همی‌دارد او مهتران را سبک
چرا شد چنین مغز و دلتان تنگ

همه دیده‌ها زو شده پر سرشک
جگر پر ز خون شد بباید پزشک

چنین داد پاسخ مرا او را سپاه
که چون کس نماند از در پیشگاه

نه کس را همی‌آید از رشک یاد
که پردازدی دل بدین بد نژاد

بدیشان چنین گفت شهران گراز
که این کار ایرانیان شد دراز

گر ایدون که بر من نسازید بد
کنید آنک از داد و گردی سزد

هم اکنون به نیروی یزدان پاک
مر او را ز باره در آرم به خاک

چنین یافت پاسخ ز ایرانیان
که بر تو مبادا که آید زیان

همه لشکر امروز یار توایم
گرت زین بد آید حصار توایم

چو بشنید ز ایشان ز ترکش نخست
یکی تیر پولاد پیکان بجست

برانگیخت از جای اسپ سیاه
همی‌داشت لشکر مر او را نگاه

کمان رابه بازو همی‌درکشید
گهی در بروگاه بر سرکشید

به شورش‌گری تیر بازه ببست
چو شد غرقه پیکانش بگشاد شست

بزد تیر ناگاه بر پشت اوی
بیفتاد تازانه از مشت اوی

همه تیرتا پر در خون گذشت
سرآهن ازناف بیرون گذشت

ز باره در افتاد سر سرنگون
روان گشت زان زخم او جوی خون

بپیچید و برزد یکی باد سرد
به زاری بران خاک دل پر ز درد

سپه تیغها بر کشیدند پاک
برآمد شب تیره از دشت خاک

همه شب همی خنجر انداختند
یکی از دگر باز نشناختند

همی این از آن بستد و آن ازین
یکی یافت نفرین دگر آفرین

پراگنده گشت آن سپاه بزرگ
چومیشان بددل که بینند گرگ

فراوان بماندند بی شهریار
نیامد کسی تاج را خواستار

بجستند فرزند شاهان بسی
ندیدند زان نامداران کسی

یکی دختری بود پوران بنام
چو زن شاه شد کارها گشت خام

بران تخت شاهیش بنشاندند
بزرگان برو گوهر افشاندند

چنین گفت پس دخت پوران که من
نخواهم پراگندن انجمن

کسی راکه درویش باشد ز گنج
توانگر کنم تانماند به رنج

مبادا ز گیتی کسی مستمند
که از درد او بر من آید گزند

ز کشور کنم دور بدخواه را
بر آیین شاهان کنم گاه را

نشانی ز پیروز خسرو بجست
بیاورد ناگاه مردی درست

خبر چون به نزدیک پوران رسید
ز لشکر بسی نامور برگزید

ببردند پیروز راپیش اوی
بدو گفت کای بد تن کینه جوی

ز کاری که کردی بیابی جزا
چنانچون بود در خور ناسزا

مکافات یابی ز کرده کنون
برانم ز گردن تو را جوی خون

ز آخر هم آنگه یکی کره خواست
به زین اندرون نوز نابوده راست

ببستش بران باره بر همچوسنگ
فگنده به گردن درون پالهنگ

چنان کرهٔ تیز نادیده زین
به میدان کشید آن خداوند کین

سواران به میدان فرستاد چند
به فتراک بر گرد کرده کمند

که تا کره او را همی‌تاختی
زمان تا زمانش بینداختی

زدی هر زمان خویشتن بر زمین
بران کره بربود چند آفرین

چنین تا برو بر بدرید چرم
همی‌رفت خون از برش نرم نرم

سرانجام جانش به خواری به داد
چرا جویی از کار بیداد داد

همی‌داشت این زن جهان را به مهر
نجست از بر خاک باد سپهر

چو شش ماه بگذشت بر کار اوی
ببد ناگهان کژ پرگار اوی

به یک هفته بیمار گشت و بمرد
ابا خویشتن نام نیکی ببرد

چنین است آیین چرخ روان
توانا به هر کار و ما ناتوان

یکی دخت دیگر بد آزرم نام
ز تاج بزرگان رسیده به کام

بیامد به تخت کیان برنشست
گرفت این جهان جهان را به دست

نخستین چنین گفت کای بخردان
جهان گشته و کار کرده ردان

همه کار بر داد و آیین کنیم
کزین پس همه خشت بالین کنیم

هر آنکس که باشد مرا دوستدار
چنانم مر او را چو پروردگار

کس کو ز پیمان من بگذرد
بپیچید ز آیین و راه خرد

به خواری تنش را برآرم بدار
ز دهقان و تازی و رومی شمار

همی‌بود بر تخت بر چار ماه
به پنجم شکست اندر آمد به گاه

از آزرم گیتی بی‌آزرم گشت
پی اختر رفتنش نرم گشت

شد اونیز و آن تخت بی‌شاه ماند
به کام دل مرد بدخواه ماند

همه کار گردنده چرخ این بود
ز پروردهٔ خویش پرکین بود

ز جهرم فرخ زاد راخواندند
بران تخت شاهیش بنشاندند

چو برتخت بنشست و کرد آفرین
ز نیکی دهش بر جهان آفرین

منم گفت فرزند شاهنشهان
نخواهم جز از ایمنی در جهان

ز گیتی هرآنکس که جوید گزند
چو من شاه باشم نگردد بلند

هر آنکس که جوید به دل راستی
نیارد به کار اندرون کاستی

بدارمش چون جان پاک ارجمند
نجویم ابر بی‌گزندان گزند

چو یک ماه بگذشت بر تخت اوی
بخاک اندر آمد سر و بخت اوی

همین بودش از روز و آرام بهر
یکی بنده در می برآمیخت زهر

بخورد و یکی هفته زان پس بزیست
هرآنکس که بشنید بروی گریست

همی پادشاهی به پایان رسید
ز هر سو همی دشمن آمد پدید

چنین است کردار گردنده دهر
نگه کن کزو چند یابی تو بهر

بخور هرچ داری به فردا مپای
که فردا مگر دیگر آیدش رای

ستاند ز تو دیگری را دهد
جهان خوانیش بی‌گمان بر جهد

بخور هرچ داری فزونی بده
تو رنجیده‌ای بهر دشمن منه

هرآنگه که روز تو اندر گذشت
نهاده همه باد گردد به دشت

چو بگذشت زو شاه شد یزدگرد
به ماه سفندار مذ روز ارد

چه گفت آن سخنگوی مرد دلیر
چو از گردش روز برگشت سیر

که باری نزادی مرا مادرم
نگشتی سپهر بلند از برم

به پرگار تنگ و میان دو گوی
چه گویم جز از خامشی نیست روی

نه روز بزرگی نه روز نیاز
نماند همی برکسی بر دراز

زمانه ز ما نیست چون بنگری
ندارد کسی آلت داوری

به یارای خوان و به پیمای جام
ز تیمار گیتی مبر هیچ نام

اگر چرخ گردان کشد زین تو
سرانجام خاکست بالین تو

دلت را به تیمار چندین مبند
بس ایمن مشو بر سپهر بلند

که با پیل و با شیربازی کند
چنان دان که از بی‌نیازی کند

تو بیجان شوی او بماند دراز
درازست گفتار چندین مناز

تو از آفریدون فزونتر نه ای
چو پرویز باتخت و افسر نه ای

به ژرفی نگه کن که با یزدگرد
چه کرد این برافراخته هفت گرد

چو بر خسروی گاه بنشست شاد
کلاه بزرگی به سر برنهاد

چنین گفت کز دور چرخ روان
منم پاک فرزند نوشین روان

پدر بر پدر پادشاهی مراست
خور و خوشه و برج ماهی مراست

بزرگی دهم هر که کهتر بود
نیازارم آن راکه مهتر بود

نجویم بزرگی و فرزانگی
همان رزم و تندی و مردانگی

که برکس نماند همی زور و بخت
نه گنج و نه دیهیم شاهی نه تخت

همی نام جاوید باید نه کام
بینداز کام و برافراز نام

برین گونه تا سال شد بر دو هشت
همی ماه و خورشید بر سر گذشت

عمر سعد وقاس را با سپاه
فرستاد تا جنگ جوید ز شاه

چو آگاه شد زان سخن یزدگرد
ز هر سو سپاه اندر آورد گرد

بفرمود تا پور هرمزد، راه
بپیماید و برکشد با سپاه

که رستم بُدش نام و بیدار بود
خردمند و گُرد و جهاندار بود

ستاره‌شمُر بود و بسیارهوش
به گفتارش موبد نهاده دو گوش

برَفت و گرانمایگان را ببرد
هر آنکس که بودند بیدار و گرد

برین گونه تا ماه بگذشت سی
همی رزم جستند در قادسی

بسی کشته شد لشکر از هر دو سوی
سپه یک ز دیگر نه برگاشت روی

بدانست رستم شمار سپهر
ستاره‌شمُر بود و با داد و مهر

همی‌گفت کاین رزم را روی نیست
رهِ آبِ شاهان بدین جوی نیست

بیاورد صلّاب و اختر گرفت
ز روز بلا دست بر سر گرفت

یکی نامه سوی برادر به درد
نوشت و سخن‌ها همه یاد کرد

نخست آفرین کرد بر کردگار
کزو دید نیک و بد روزگار

دگر گفت کز گردش آسمان
پژوهنده‌مَردم شود بدگمان

گنه‌کارتر در زمانه منم
ازیرا گرفتار آهرمنم

که این خانه از پادشاهی تهیست
نه هنگام پیروزی و فرهیست

ز چارم همی‌بنگرد آفتاب
کزین جنگ ما را بد آید شتاب

ز بهرام و زُهره‌ست ما را گزند
نشاید گذشتن ز چرخ بلند

همان تیر و کیوان برابر شدست
عطارد به برج دو پیکر شدست

چنین است و کاری بزرگست پیش
همی سیر گردد دل از جان خویش

همه بودنی‌ها ببینم همی
وزان خامشی برگزینم همی

بر ایرانیان زار و گریان شدم
ز ساسانیان نیز بریان شدم

دریغ این سر و تاج و این داد و تخت
دریغ این بزرگی و این فرّ و بخت

کزین پس شکست آید از تازیان
ستاره نگردد مگر بر زیان

برین سالیان چارصد بگذرد
کزین تخمه گیتی کسی نشمرد

ازیشان فرستاده آمد به من
سخن رفت هرگونه بر انجمن

که از قادسی تا لب رودبار
زمین را ببخشیم با شهریار

وزان سو یکی برگشاییم راه
به شهری کجا هست بازارگاه

بدان تا خریم و فروشیم چیز
ازین پس فزونی نجوییم نیز

پذیریم ما ساو و باژ گران
نجوییم دیهیمِ کُنداوران

شهنشاه را نیز فرمان بریم
گر از ما بخواهد گروگان بریم

چنین است گفتار و کردار نیست
جز از گردش کژِّ پرگار نیست

برین نیز جنگی بوَد هر زمان
که کشته شود صد هژبر دمان

بزرگان که با من به جنگ اندرند
به گفتار ایشان همی‌ننگرند

چو میروی طَبری و چون ارمنی
به جنگ‌اند با کیش آهرمنی

چو گُلبوی سوری و این مهتران
که کوپال دارند و گرز گران

همی سرفرازند که ایشان کیَند
به ایران و مازنداران بر چیَند

اگر مرز و راهست اگر نیک و بد
به گرز و به شمشیر باید ستد

بکوشیم و مردی به کار آوریم
بریشان جهان تنگ و تار آوریم

نداند کسی راز گردان‌سپهر
دگرگونه‌تر گشت بر ما به مهر

چو نامه بخوانی خرد را مران
بپرداز و برساز با مهتران

همه گِرد کن خواسته هرچ هست
پرستنده و جامهٔ برنشست

همی تاز تا آذرآبادگان
به جای بزرگان و آزادگان

همیدون گله هرچ داری ز اسپ
ببر سوی گنجور آذرگشسپ

ز زابلستان گر ز ایران سپاه
هرآنکس که آیند زنهارخواه

بدار و بپوش و بیارای مهر
نگه کن بدین گردگردان سپهر

ازو شادمانی و زو در نهیب
زمانی فرازست و روزی نشیب

سخن هرچ گفتم به مادر بگوی
نبیند همانا مرا نیز روی

درودش ده از ما و بسیار پند
بدان تا نباشد به گیتی نژند

گر از من بَدآگاهی آرَد کسی
مباش اندرین کار غمگین بسی

چنان دان که اندر سرای سپنج
کسی کو نهد گنج با دست رنج

چو گاه آیدش زین جهان بگذرد
از آن رنج او دیگری برخورد

همیشه به یزدان‌پرستان گرای
بپرداز دل زین سپنجی‌سرای

که آمد به تنگ اندرون روزگار
نبیند مرا زین سپس شهریار

تو با هر که از دودهٔ ما بوَد
اگر پیر اگر مرد برنا بوَد

همه پیش یزدان نیایش کنید
شب تیره او را ستایش کنید

بکوشید و بخشنده باشید نیز
ز خوردن به فردا ممانید چیز

که من با سپاهی به سختی درم
به رنج و غم و شوربختی درم

رهایی نیابم سرانجام ازین
خوشا باد نوشین ایران‌زمین

چو گیتی شود تنگ بر شهریار
تو گنج و تن و جان گرامی مدار

کزین تخمهٔ نامدار ارجمند
نماندست جز شهریار بلند

ز کوشش مکن هیچ سستی به کار
به گیتی جزو نیستمان یادگار

ز ساسانیان یادگار اوست بس
کزین پس نبینند زین تخمه کس

دریغ این سر و تاج و این مهر و داد
که خواهدشد این تخت شاهی به باد

تو پدرود باش و بی‌آزار باش
ز بهر تن شه به تیمار باش

گر او را بد آید تو شو پیش اوی
به شمشیر بسپار پرخاش‌جوی

چو با تخت منبر برابر کنند
همه نام بوبکر و عمر کنند

تبه گردد این رنج‌های دراز
نشیبی درازست پیش فراز

نه تخت و نه دیهیم بینی نه شهر
ز اختر همه تازیان راست بهر

چو روز اندر آید به روز دراز
شود ناسزا شاه گردن‌فراز

بپوشد ازیشان گروهی سیاه
ز دیبا نهند از برِ سر کلاه

نه تخت و نه تاج و نه زرّینه‌کفش
نه گوهر نه افسر نه بر سر درفش

به رنج یکی دیگری برخورَد
به داد و به بخشش همی‌ننگرد

شب آید یکی چشمه رخشان کند
نهفته کسی را خروشان کند

ستانندهٔ روزشان دیگرست
کمر بر میان و کله بر سرست

ز پیمان بگردند وز راستی
گرامی شود کژّی و کاستی

پیاده شود مردم جنگ‌جوی
سوار آنک لاف آرَد و گفت‌وگوی

کشاورز جنگی شود بی‌هنر
نژاد و هنر کمتر آید ببر

رباید همی این از آن آن ازین
ز نفرین ندانند باز آفرین

نهان بدتر از آشکارا شود
دل شاهشان سنگ خارا شود

بداندیش گردد پدر بر پسر
پسر بر پدر هم چنین چاره‌گر

شود بندهٔ بی‌هنر شهریار
نژاد و بزرگی نیاید به کار

به گیتی کسی را نماند وفا
روان و زبان‌ها شود پر جفا

از ایران و از ترک و از تازیان
نژادی پدید آید اندر میان

نه دهقان، نه ترک و نه تازی بود
سخن‌ها به کردار بازی بود

همه گنج‌ها زیر دامن نهند
بمیرند و کوشش به دشمن دهند

بود دانشومند و زاهد به نام
بکوشد ازین تا که آید به کام

چنان فاش گردد غم و رنج و شور
که شادی به هنگام بهرام گور

نه جشن و نه رامش نه کوشش نه کام
همه چارهٔ ورزش و ساز دام

پدر با پسر کینِ سیم آورد
خورش کشک و پوشش گلیم آورد

زیان کسان از پی سود خویش
بجویند و دین اندر آرند پیش

نباشد بهار و زمستان پدید
نیارند هنگام رامش نبید

چو بسیار ازین داستان بگذرد
کسی سوی آزادگی ننگرد

بریزند خون از پی خواسته
شود روزگار مهان کاسته

دل من پر از خون شد و رویْ زرد
دهن خشک و لب‌ها شده لاژورد

که تا من شدم پهلوان از میان
چنین تیره شد بخت ساسانیان

چنین بی‌وفا گشت گردان‌سپهر
دژم گشت وز ما ببرید مهر

مرا تیز پیکان آهن‌گذار
همی بر برهنه نیاید به کار

همان تیغ کز گردن پیل و شیر
نگشتی به آورد زان زخم سیر

نبُرَّد همی پوست بر تازیان
ز دانش زیان آمدم بر زیان

مرا کاشکی این خرد نیستی
گر اندیشهٔ نیک و بد نیستی

بزرگان که در قادسی بامنند
درشتند و بر تازیان دشمنند

گمانند کاین بیش بیرون شود
ز دشمن زمین رود جیحون شود

ز راز سپهری کس آگاه نیست
ندانند کاین رنج کوتاه نیست

چو بر تخمه‌ای بگذرد روزگار
چه سود آید از رنج وز کارزار

تو را ای برادر تن آباد باد
دل شاه ایران به تو شاد باد

که این قادسی گورگاه منست
کفن جوشن و خون کلاه منست

چنین است راز سپهر بلند
تو دل را به درد من اندر مبند

دو دیده ز شاه جهان برمدار
فدی کن تن خویش در کارزار

که زود آید این روز آهرمنی
چو گردون گردان کند دشمنی

چو نامه به مُهر اندر آورد گفت
که پوینده با آفرین باد جفت

که این نامه نزد برادر بَرَد
بگوید جزین هرچ اندرخورد

فرستادهٔ نیز چون برق و رعد
فرستاد تازان به نزدیک سعد

یکی نامه‌ای بر حریر سپید
نویسنده بنوشت تابان چو شید

به عنوان بر از پور هرمزد شاه
جهان پهلوان رستم نیک خواه

سوی سعدِ وَقاص جوینده جنگ
جهان کرده بر خویشتن تار و تنگ

سرنامه گفت از جهاندار پاک
بباید که باشیم با بیم و باک

کزویست بر پای گردان سپهر
همه پادشاهیش دادست و مهر

ازو باد بر شهریار آفرین
که زیبای تاجست و تخت و نگین

که دارد به فر اهرمن راببند
خداوند شمشیر و تاج بلند

به پیش آمد این ناپسندیده کار
به بیهوده این رنج و این کارزار

به من بازگوی آنک شاه تو کیست
چه مردی و آیین و راه تو چیست

به نزد که جویی همی دستگاه
برهنه سپهبد برهنه سپاه

به نانی تو سیری و هم گرسنه
نه پیل و نه تخت و نه بار و بنه

به ایران تو را زندگانی بس است
که تاج و نگین بهر دیگر کس است

که با پیل و گنجست و با فروجاه
پدر بر پدر نامبردار شاه

به دیدار او بر فلک ماه نیست
به بالای او بر زمین شاه نیست

هر آن گه که در بزم خندان شود
گشاده لب و سیم دندان شود

به بخشد بهای سر تازیان
که بر گنج او زان نیاید زیان

سگ و یوز و بازش ده و دو هزار
که با زنگ و زرند و با گوشوار

به سالی همه دشت نیزه وران
نیابند خورد از کران تا کران

که او را به باید به یوز و به سگ
که در دشت نخچیر گیرد به تگ

سگ و یوز او بیشتر زان خورد
که شاه آن به چیزی همی‌نشمرد

شما را به دیده درون شرم نیست
ز راه خرد مهر و آزرم نیست

بدان چهره و زاد و آن مهر و خوی
چنین تاج و تخت آمدت آرزوی

جهان گر بر اندازه جویی همی
سخن بر گزافه نگویی همی

سخن گوی مردی برِ ما فرست
جهاندیده و گرد و زیبا فرست

بدان تا بگوید که رای تو چیست
به تخت کیان رهنمای تو کیست

سواری فرستیم نزدیک شاه
بخواهیم ازو هرچ خواهی بخواه

تو جنگ چنان پادشاهی مجوی
که فرجام کارانده آید بروی

نبیره جهاندار نوشین روان
که با داد او پیرگردد جوان

پدر بر پدر شاه و خود شهریار
زمانه ندارد چنو یادگار

جهانی مکن پر ز نفرین خویش
مشو بد گمان اندر آیین خویش

به تخت کیان تا نباشد نژاد
نجوید خداوند فرهنگ و داد

نگه کن بدین نامهٔ پندمند
مکن چشم و گوش و خرد را ببند

چو نامه به مهر اندر آمد به داد
به پیروز شاپور فرخ نژاد

بر سعد وقاص شد پهلوان
از ایران بزرگان روشن روان

همه غرقه در جوشن و سیم و زر
سپرهای زرین و زرین کمر