بخش ۱۲۶ – تفسیر این حدیث کی ائنی لاستغفر الله فی کل یوم سبعین مرة

هم‌چو پیغامبر ز گفتن وز نثار
توبه آرم روز من هفتاد بار

لیک آن مستی شود توبه‌شکن
منسی است این مستی تن جامه کن

حکمت اظهار تاریخ دراز
مستیی انداخت در دانای راز

راز پنهان با چنین طبل و علم
آب جوشان گشته از جف القلم

رحمت بی‌حد روانه هر زمان
خفته‌اید از درک آن ای مردمان

جامهٔ خفته خورد از جوی آب
خفته اندر خواب جویای سراب

می‌رود آنجا که بوی آب هست
زین تفکر راه را بر خویش بست

زانک آنجا گفت زینجا دور شد
بر خیالی از حقی مهجور شد

دوربینانند و بس خفته‌روان
رحمتی آریدشان ای ره‌روان

من ندیدم تشنگی خواب آورد
خواب آرد تشنگی بی‌خرد

خود خرد آنست کو از حق چرید
نه خرد کان را عطارد آورید

بخش ۱۲۷ – بیان آنک عقل جزوی تا بگور بیش نبیند در باقی مقلد اولیا و انبیاست

پیش‌بینی این خرد تا گور بود
وآن صاحب دل به نفخ صور بود

این خرد از گور و خاکی نگذرد
وین قدم عرصهٔ عجایب نسپرد

زین قدم وین عقل رو بیزار شو
چشم غیبی جوی و برخوردار شو

هم‌چو موسی نور کی یابد ز جیب
سخرهٔ استاد و شاگردان کتیب

زین نظر وین عقل ناید جز دوار
پس نظر بگذار و بگزین انتظار

از سخن‌گویی مجویید ارتفاع
منتظر را به ز گفتن استماع

منصب تعلیم نوع شهوتست
هر خیال شهوتی در ره بتست

گر بفضلش پی ببردی هر فضول
کی فرستادی خدا چندین رسول

عقل جزوی هم‌چو برقست و درخش
در درخشی کی توان شد سوی وخش

نیست نور برق بهر رهبری
بلک امریست ابر را که می‌گری

برق عقل ما برای گریه است
تا بگرید نیستی در شوق هست

عقل کودک گفت بر کتاب تن
لیک نتواند به خود آموختن

عقل رنجور آردش سوی طبیب
لیک نبود در دوا عقلش مصیب

نک شیاطین سوی گردون می‌شدند
گوش بر اسرار بالا می‌زدند

می‌ربودند اندکی زان رازها
تا شهب می‌راندشان زود از سما

که روید آنجا رسولی آمدست
هر چه می‌خواهید زو آید به دست

گر همی‌جویید در بی‌بها
ادخلوا الابیات من ابوابها

می‌زن آن حلقهٔ در و بر باب بیست
از سوی بام فلکتان راه نیست

نیست حاجتتان بدین راه دراز
خاکیی را داده‌ایم اسرار راز

پیش او آیید اگر خاین نیید
نیشکر گردید ازو گرچه نیید

سبزه رویاند ز خاکت آن دلیل
نیست کم از سم اسپ جبرئیل

سبزه گردی تازه گردی در نوی
گر توخاک اسپ جبریلی شوی

سبزهٔ جان‌بخش که آن را سامری
کرد در گوساله تا شد گوهری

جان گرفت و بانگ زد زان سبزه او
آنچنان بانگی که شد فتنهٔ عدو

گر امین آیید سوی اهل راز
وا رهید از سر کله مانند باز

سر کلاه چشم‌بند گوش‌بند
که ازو بازست مسکین و نژند

زان کله مر چشم بازان را سدست
که همه میلش سوی جنس خودست

چون برید از جنس با شه گشت یار
بر گشاید چشم او را بازدار

راند دیوان را حق از مرصاد خویش
عقل جزوی را ز استبداد خویش

که سری کم کن نه‌ای تو مستبد
بلک شاگرد دلی و مستعد

رو بر دل رو که تو جزو دلی
هین که بندهٔ پادشاه عادلی

بندگی او به از سلطانیست
که انا خیر دم شیطانیست

فرق بین و برگزین تو ای حبیس
بندگی آدم از کبر بلیس

گفت آنک هست خورشید ره او
حرف طوبی هر که ذلت نفسه

سایهٔ طوبی ببین وخوش بخسپ
سر بنه در سایه بی‌سرکش بخسپ

ظل ذلت نفسه خوش مضجعیست
مستعد آن صفا و مهجعیست

گر ازین سایه روی سوی منی
زود طاغی گردی و ره گم کنی

بخش ۱۲۸ – بیان آنک یا ایها الذین آمنوا لا تقدموا بین یدی الله و رسوله چون نبی نیستی ز امت باش چونک سلطان نه‌ای رعیت باش پس رو خاموش باش از خود زحمتی و رایی متراش

پس برو خاموش باش از انقیاد
زیر ظل امر شیخ و اوستاد

ورنه گرچه مستعد و قابلی
مسخ گردی تو ز لاف کاملی

هم ز استعداد وا مانی اگر
سر کشی ز استاد راز و با خبر

صبر کن در موزه دوزی تو هنوز
ور بوی بی‌صبر گردی پاره‌دوز

کهنه‌دوزان گر بدیشان صبر و حلم
جمله نودوزان شدندی هم به علم

بس بکوشی و به آخر از کلال
هم تو گویی خویش کالعقل عقال

هم‌چو آن مرد مفلسف روز مرگ
عقل را می‌دید بس بی‌بال و برگ

بی‌غرض می‌کرد آن دم اعتراف
کز ذکاوت راندیم اسپ از گزاف

از غروری سر کشیدیم از رجال
آشنا کردیم در بحر خیال

آشنا هیچست اندر بحر روح
نیست اینجا چاره جز کشتی نوح

این چنین فرمود این شاه رسل
که منم کشتی درین دریای کل

یا کسی کو در بصیرتهای من
شد خلیفهٔ راستی بر جای من

کشتی نوحیم در دریا که تا
رو نگردانی ز کشتی ای فتی

هم‌چو کنعان سوی هر کوهی مرو
از نبی لا عاصم الیوم شنو

می‌نماید پست این کشتی ز بند
می‌نماید کوه فکرت بس بلند

پست منگر هان و هان این پست را
بنگر آن فضل حق پیوست را

در علو کوه فکرت کم نگر
که یکی موجش کند زیر و زبر

گر تو کنعانی نداری باورم
گر دو صد چندین نصیحت پرورم

گوش کنعان کی پذیرد این کلام
که برو مهر خدایست و ختام

کی گذارد موعظه بر مهر حق
کی بگرداند حدث حکم سبق

لیک می‌گویم حدیث خوش‌پیی
بر امید آنک تو کنعان نه‌ای

آخر این اقرار خواهی کرد هین
هم ز اول روز آخر را ببین

می‌توانی دید آخر را مکن
چشم آخربینت را کور کهن

هر که آخربین بود مسعودوار
نبودش هر دم ز ره رفتن عثار

گر نخواهی هر دمی این خفت‌خیز
کن ز خاک پایی مردی چشم تیز

کحل دیده ساز خاک پاش را
تا بیندازی سر اوباش را

که ازین شاگردی و زین افتقار
سوزنی باشی شوی تو ذوالفقار

سرمه کن تو خاک هر بگزیده را
هم بسوزد هم بسازد دیده را

چشم اشتر زان بود بس نوربار
کو خورد از بهر نور چشم خار

بخش ۱۲۹ – قصهٔ شکایت استر با شتر کی من بسیار در رو می‌افتم در راه رفتن تو کم در روی می‌آیی این چراست و جواب گفتن شتر او را

اشتری را دید روزی استری
چونک با او جمع شد در آخری

گفت من بسیار می‌افتم برو
در گریوه و راه و در بازار و کو

خاصه از بالای که تا زیر کوه
در سر آیم هر زمانی از شکوه

کم همی‌افتی تو در رو بهر چیست
یا مگر خود جان پاکت دولتیست

در سر آیم هر دم و زانو زنم
پوز و زانو زان خطا پر خون کنم

کژ شود پالان و رختم بر سرم
وز مکاری هر زمان زخمی خورم

هم‌چو کم عقلی که از عقل تباه
بشکند توبه بهر دم در گناه

مسخرهٔ ابلیس گردد در زمن
از ضعیفی رای آن توبه‌شکن

در سر آید هر زمان چون اسپ لنگ
که بود بارش گران و راه سنگ

می‌خورد از غیب بر سر زخم او
از شکست توبه آن ادبارخو

باز توبه می‌کند با رای سست
دیو یک تف کرد و توبه‌ش را سکست

ضعف اندر ضعف و کبرش آنچنان
که به خواری بنگرد در واصلان

ای شتر که تو مثال مؤمنی
کم فتی در رو و کم بینی زنی

تو چه داری که چنین بی‌آفتی
بی‌عثاری و کم اندر رو فتی

گفت گرچه هر سعادت از خداست
در میان ما و تو بس فرقهاست

سر بلندم من دو چشم من بلند
بینش عالی امانست از گزند

از سر که من ببینم پای کوه
هر گو و هموار را من توه توه

هم‌چنانک دید آن صدر اجل
پیش کار خویش تا روز اجل

آنچ خواهد بود بعد بیست سال
داند اندر حال آن نیکو خصال

حال خود تنها ندید آن متقی
بلک حال مغربی و مشرقی

نور در چشم و دلش سازد سکن
بهر چه سازد پی حب الوطن

هم‌چو یوسف کو بدید اول به خواب
که سجودش کرد ماه و آفتاب

از پس ده سال بلک بیشتر
آنچ یوسف دیده بُد بر کرد سر

نیست آن ینظر به نور الله گزاف
نور ربانی بود گردون شکاف

نیست اندر چشم تو آن نور رو
هستی اندر حس حیوانی گرو

تو ز ضعف چشم بینی پیش پا
تو ضعیف و هم ضعیفت پیشوا

پیشوا چشمست دست و پای را
کو ببیند جای را ناجای را

دیگر آنک چشم من روشن‌ترست
دیگر آنک خلقت من اطهرست

زانک هستم من ز اولاد حلال
نه ز اولاد زنا و اهل ضلال

تو ز اولاد زنایی بی‌گمان
تیر کژ پرد چو بد باشد کمان

بخش ۱۳۰ – تصدیق کردن استر جوابهای شتر را و اقرار کردن بفضل او بر خود و ازو استعانت خواستن و بدو پناه گرفتن به صدق و نواختن شتر او را و ره نمودن و یاری دادن پدرانه و شاهانه

گفت استر راست گفتی ای شتر
این بگفت و چشم کرد از اشک پر

ساعتی بگریست و در پایش فتاد
گفت ای بگزیدهٔ رب العباد

چه زیان دارد گر از فرخندگی
در پذیری تو مرا دربندگی

گفت چون اقرار کردی پیش من
رو که رستی تو ز آفات زمن

دادی انصاف و رهیدی از بلا
تو عدو بودی شدی ز اهل ولا

خوی بد در ذات تو اصلی نبود
کز بد اصلی نیاید جز جحود

آن بد عاریتی باشد که او
آرد اقرار و شود او توبه‌جو

هم‌چو آدم زلتش عاریه بود
لاجرم اندر زمان توبه نمود

چونک اصلی بود جرم آن بلیس
ره نبودش جانب توبهٔ نفیس

رو که رستی از خود و از خوی بد
واز زبانهٔ نار و از دندان دد

رو که اکنون دست در دولت زدی
در فکندی خود به بخت سرمدی

ادخلی تو فی عبادی یافتی
ادخلی فی جنتی در بافتی

در عبادش راه کردی خویش را
رفتی اندر خلد از راه خفا

اهدنا گفتی صراط مستقیم
دست تو بگرفت و بردت تا نعیم

نار بودی نور گشتی ای عزیز
غوره بودی گشتی انگور و مویز

اختری بودی شدی تو آفتاب
شاد باش الله اعلم بالصواب

ای ضیاء الحق حسام‌الدین بگیر
شهد خویش اندر فکن در حوض شیر

تا رهد آن شیر از تغییر طعم
یابد از بحر مزه تکثیر طعم

متصل گردد بدان بحر الست
چونک شد دریا ز هر تغییر رست

منفذی یابد در آن بحر عسل
آفتی را نبود اندر وی عمل

غره‌ای کن شیروار ای شیر حق
تا رود آن غره بر هفتم طبق

چه خبر جان ملول سیر را
کی شناسد موش غرهٔ شیر را

برنویس احوال خود با آب زر
بهر هر دریادلی نیکوگهر

آب نیلست این حدیث جان‌فزا
یا ربش در چشم قبطی خون نما

بخش ۱۳۱ – لابه کردن قبطی سبطی را کی یک سبو به نیت خویش از نیل پر کن و بر لب من نه تا بخورم به حق دوستی و برادری کی سبو کی شما سبطیان بهر خود پر می‌کنید از نیل آب صاف است و سبوکی ما قبطیان پر می‌کنیم خون صاف است

من شنیدم که در آمد قبطیی
از عطش اندر وثاق سبطیی

گفت هستم یار و خویشاوند تو
گشته‌ام امروز حاجتمند تو

زانک موسی جادوی کرد و فسون
تا که آب نیل ما را کرد خون

سبطیان زو آب صافی می‌خورند
پیش قبطی خون شد آب از چشم‌بند

قبط اینک می‌مرند از تشنگی
از پی ادبار خود یا بدرگی

بهر خود یک طاس را پر آب کن
تا خورد از آبت این یار کهن

چون برای خود کنی آن طاس پر
خون نباشد آب باشد پاک و حر

من طفیل تو بنوشم آب هم
که طفیلی در تبع بِجهَد ز غم

گفت ای جان و جهان خدمت کنم
پاس دارم ای دو چشم روشنم

بر مراد تو روم شادی کنم
بندهٔ تو باشم آزادی کنم

طاس را از نیل او پر آب کرد
بر دهان بنهاد و نیمی را بخورد

طاس را کژ کرد سوی آب‌خواه
که بخور تو هم شد آن خون سیاه

باز ازین سو کرد کژ خون آب شد
قبطی اندر خشم و اندر تاب شد

ساعتی بنشست تا خشمش برفت
بعد از آن گفتش کای صمصام زفت

ای برادر این گره را چاره چیست
گفت این را او خورد کو متقیست

متقی آنست کو بیزار شد
از ره فرعون و موسی‌وار شد

قوم موسی شو بخور این آب را
صلح کن با مه ببین مهتاب را

صدهزاران ظلمتست از خشم تو
بر عبادالله اندر چشم تو

خشم بنشان چشم بگشا شاد شو
عبرت از یاران بگیر استاد شو

کی طفیل من شوی در اغتراف
چون ترا کفریست هم‌چون کوه قاف

کوه در سوراخ سوزن کی رود
جز مگر که آن رشتهٔ یکتا شود

کوه را که کن به استغفار و خوش
جام مغفوران بگیر و خوش بکش

تو بدین تزویر چون نوشی از آن
چون حرامش کرد حق بر کافران

خالق تزویر تزویر ترا
کی خرد ای مفتری مفترا

آل موسی شو که حیلت سود نیست
حیله‌ات باد تهی پیمودنیست

زهره دارد آب کز امر صمد
گردد او با کافران آبی کند

یا تو پنداری که تو نان می‌خوری
زهر مار و کاهش جان می‌خوری

نان کجا اصلاح آن جانی کند
کو دل از فرمان جانان بر کند

یا تو پنداری که حرف مثنوی
چون بخوانی رایگانش بشنوی

یا کلام حکمت و سر نهان
اندر آید زغبه در گوش و دهان

اندر آید لیک چون افسانه‌ها
پوست بنماید نه مغز دانه‌ها

در سر و رو در کشیده چادری
رو نهان کرده ز چشمت دلبری

شاه‌نامه یا کلیله پیش تو
هم‌چنان باشد که قرآن از عتو

فرق آنگه باشد از حق و مجاز
که کند کحل عنایت چشم باز

ورنه پشک و مشک پیش اخشمی
هر دو یکسانست چون نبود شمی

خویشتن مشغول کردن از ملال
باشدش قصد از کلام ذوالجلال

کاتش وسواس را و غصه را
زان سخن بنشاند و سازد دوا

بهر این مقدار آتش شاندن
آب پاک و بول یکسان شد به فن

آتش وسواس را این بول و آب
هر دو بنشانند هم‌چون وقت خواب

لیک گر واقف شوی زین آب پاک
که کلام ایزدست و روحناک

نیست گردد وسوسه کلی ز جان
دل بیابد ره به سوی گلستان

زانک در باغی و در جویی پرد
هر که از سر صحف بویی برد

یا تو پنداری که روی اولیا
آنچنان که هست می‌بینیم ما

در تعجب مانده پیغامبر از آن
چون نمی‌بینند رویم مؤمنان

چون نمی‌بینند نور روم خلق
که سبق بردست بر خورشید شرق

ور همی‌بینند این حیرت چراست
تا که وحی آمد که آن رو در خفاست

سوی تو ماهست و سوی خلق ابر
تا نبیند رایگان روی تو گبر

سوی تو دانه‌ست و سوی خلق دام
تا ننوشد زین شراب خاص عام

گفت یزدان که تراهم ینظرون
نقش حمامند هم لا یبصرون

می‌نماید صورت ای صورت‌پرست
که آن دو چشم مردهٔ او ناظرست

پیش چشم نقش می‌آری ادب
کو چرا پاسم نمی‌دارد عجب

از چه پس بی‌پاسخست این نقش نیک
که نمی‌گوید سلامم را علیک

می‌نجنباند سر و سبلت ز جود
پاس آنک کردمش من صد سجود

حق اگر چه سر نجنباند برون
پاس آن ذوقی دهد در اندرون

که دو صد جنبیدن سر ارزد آن
سر چنین جنباند آخر عقل و جان

عقل را خدمت کنی در اجتهاد
پاس عقل آنست که افزاید رشاد

حق نجنباند به ظاهر سر ترا
لیک سازد بر سران سرور ترا

مر ترا چیزی دهد یزدان نهان
که سجود تو کنند اهل جهان

آنچنان که داد سنگی را هنر
تا عزیز خلق شد یعنی که زر

قطرهٔ آبی بیابد لطف حق
گوهری گردد برد از زر سبق

جسم خاکست و چو حق تابیش داد
در جهان‌گیری چو مه شد اوستاد

هین طلسمست این و نقش مرده است
احمقان را چشمش از ره برده است

می‌نماید او که چشمی می‌زند
ابلهان سازیده‌اند او را سند

بخش ۱۳۲ – در خواستن قبطی دعای خیر و هدایت از سبطی و دعا کردن سبطی قبطی را به خیر و مستجاب شدن از اکرم الاکرمین و ارحم الراحمین

گفت قبطی تو دعایی کن که من
از سیاهی دل ندارم آن دهن

که بود که قفل این دل وا شود
زشت را در بزم خوبان جا شود

مسخی از تو صاحب خوبی شود
یا بلیسی باز کروبی شود

یا بفر دست مریم بوی مشک
یابد و تری و میوه شاخ خشک

سبطی آن دم در سجود افتاد و گفت
کای خدای عالم جهر و نهفت

جز تو پیش کی بر آرد بنده دست
هم دعا و هم اجابت از توست

هم ز اول تو دهی میل دعا
تو دهی آخر دعاها را جزا

اول و آخر توی ما در میان
هیچ هیچی که نیاید در بیان

این چنین می‌گفت تا افتاد طشت
از سر بام و دلش بیهوش گشت

باز آمد او به هوش اندر دعا
لیس للانسان الا ما سعی

در دعا بود او که ناگه نعره‌ای
از دل قبطی بجست و غره‌ای

که هلا بشتاب و ایمان عرضه کن
تا ببرم زود زنار کهن

آتشی در جان من انداختند
مر بلیسی را به جان بنواختند

دوستی تو و از تو ناشکفت
حمدلله عاقبت دستم گرفت

کیمیایی بود صحبتهای تو
کم مباد از خانهٔ دل پای تو

تو یکی شاخی بدی از نخل خلد
چون گرفتم او مرا تا خلد برد

سیل بود آنک تنم را در ربود
برد سیلم تا لب دریای جود

من به بوی آب رفتم سوی سیل
بحر دیدم در گرفتم کیل کیل

طاس آوردش که اکنون آب‌گیر
گفت رو شد آبها پیشم حقیر

شربتی خوردم ز الله اشتری
تا به محشر تشنگی ناید مرا

آنک جوی و چشمه‌ها را آب داد
چشمه‌ای در اندرون من گشاد

این جگر که بود گرم و آب‌خوار
گشت پیش همت او آب خوار

کاف کافی آمد او بهر عباد
صدق وعدهٔ کهیعص

کافیم بدهم ترا من جمله خیر
بی‌سبب بی‌واسطهٔ یاری غیر

کافیم بی‌نان ترا سیری دهم
بی‌سپاه و لشکرت میری دهم

بی‌بهارت نرگس و نسرین دهم
بی‌کتاب و اوستا تلقین دهم

کافیم بی داروت درمان کنم
گور را و چاه را میدان کنم

موسیی را دل دهم با یک عصا
تا زند بر عالمی شمشیرها

دست موسی را دهم یک نور و تاب
که طپانچه می‌زند بر آفتاب

چوب را ماری کنم من هفت سر
که نزاید ماده مار او را ز نر

خون نیامیزم در آب نیل من
خود کنم خون عین آبش را به فن

شادیت را غم کنم چون آب نیل
که نیابی سوی شادیها سبیل

باز چون تجدید ایمان بر تنی
باز از فرعون بیزاری کنی

موسی رحمت ببینی آمده
نیل خون بینی ازو آبی شده

چون سر رشته نگه داری درون
نیل ذوق تو نگردد هیچ خون

من گمان بردم که ایمان آورم
تا ازین طوفان خون آبی خورم

من چه دانستم که تبدیلی کند
در نهاد من مرا نیلی کند

سوی چشم خود یکی نیلم روان
برقرارم پیش چشم دیگران

هم‌چنانک این جهان پیش نبی
غرق تسبیحست و پیش ما غبی

پیش چشمش این جهان پر عشق و داد
پیش چشم دیگران مرده و جماد

پست و بالا پیش چشمش تیزرو
از کلوخ و خشت او نکته شنو

با عوام این جمله بسته و مرده‌ای
زین عجب‌تر من ندیدم پرده‌ای

گورها یکسان به پیش چشم ما
روضه و حفره به چشم اولیا

عامه گفتندی که پیغامبر ترش
از چه گشتست و شدست او ذوق‌کش

خاص گفتندی که سوی چشمتان
می‌نماید او ترش ای امتان

یک زمان درچشم ما آیید تا
خنده‌ها بینید اندر هل اتی

از سر امرود بن بنماید آن
منعکس صورت بزیر آ ای جوان

آن درخت هستی است امرودبن
تا بر آنجایی نماید نو کهن

تا بر آنجایی ببینی خارزار
پر ز کزدمهای خشم و پر ز مار

چون فرود آیی ببینی رایگان
یک جهان پر گل‌رخان و دایگان

بخش ۱۳۳ – حکایت آن زن پلیدکار کی شوهر را گفت کی آن خیالات از سر امرودبُن می‌نماید ترا کی چنین‌ها نماید چشم آدمی را سر آن امرودبن از سر امرود‌بن فرود آی تا آن خیال‌ها برود و اگر کسی گوید کی آنچ آن مرد می‌دید خیال نبود و جواب این مثالی‌ست نه مثل در مثال همین قدر بس بود کی اگر بر سر امرودبن نرفتی هرگز آنها ندیدی خواه خیال خواه حقیقت

آن زنی می‌خواست تا با مول خود
بر زند در پیش شوی گول خود

پس به شوهر گفت زن کای نیکبخت
من برآیم میوه چیدن بر درخت

چون برآمد بر درخت آن زن گریست
چون ز بالا سوی شوهر بنگریست

گفت شوهر را کای مأبون رَد
کیست آن لوطی که بر تو می‌فتد

تو به زیر او چو زن بغنوده‌ای
ای فلان تو خود مخنّث بوده‌ای

گفت شوهر نه سرت گویی بگشت
ورنه اینجا نیست غیر من به دشت

زن مکرر کرد که آن با بُرطله
کیست بر پشتت فرو خفته هله

گفت ای زن هین فرود آ از درخت
که سرت گشت و خرف گشتی تو سخت

چون فرود آمد بر آمد شوهرش
زن کشید آن مول را اندر برش

گفت شوهر کیست آن ای روسپی
که به بالای تو آمد چون کپی

گفت زن نه نیست اینجا غیر من
هین سرت برگشته شد هرزه متن

او مکرر کرد بر زن آن سخن
گفت زن این هست از امرودبُن

از سر امرودبن من هم‌چنان
کژ همی دیدم که تو ای قلتبان

هین فرود آ تا ببینی هیچ نیست
این همه تخییل از امروبُنیست

هزل تعلیم است آن را جد شنو
تو مشو بر ظاهر هزلش گرو

هر جدی هزلست پیش هازلان
هزلها جدست پیش عاقلان

کاهلان امرودبن جویند لیک
تا بدان امرودبن راهیست نیک

نقل کن ز امرودبن که اکنون برو
گشته‌ای تو خیره‌چشم و خیره‌رو

این منی و هستی اول بود
که برو دیده کژ و احول بود

چون فرود آیی ازین امرودبن
کژ نماند فکرت و چشم و سخن

یک درخت بخت بینی گشته این
شاخ او بر آسمان هفتمین

چون فرود آیی ازو گردی جدا
مبدلش گرداند از رحمت خدا

زین تواضع که فرود آیی خدا
راست بینی بخشد آن چشم ترا

راست بینی گر بدی آسان و زب
مصطفی کی خواستی آن را ز رب

گفت بنما جزو جزو از فوق و پست
آنچنان که پیش تو آن جزو هست

بعد از آن بر رو بر آن امرودبن
که مبدل گشت و سبز از امر کن

چون درخت موسوی شد این درخت
چون سوی موسی کشانیدی تو رخت

آتش او را سبز و خرم می‌کند
شاخ او انی انا الله می‌زند

زیر ظلش جمله حاجاتت روا
این چنین باشد الهی کیمیا

آن منی و هستیت باشد حلال
که درو بینی صفات ذوالجلال

شد درخت کژ مقوم حق‌نما
اصله ثابت و فرعه فی‌السما

بخش ۱۳۴ – باقی قصهٔ موسی علیه‌السلام

کآمدش پیغامْ از وحی مهم
که کژی بگذار اکنون فَاْسْتَقِم

این درخت تنْ عصای موسیٖ است
که امرش آمد که بیندازش ز دست

تا ببینی خیر او و شرّ او
بعد از آن بر گیر او را ز امر هُو

پیش از افکندن نبود او غیرِ چوب
چون به امرش بر گرفتی گشت خوب

اول او بُد برگ‌افشان بَرّه را
گشت مُعْجِزْ آن گروه غَرّه را

گشت حاکم بر سَر فرعونیان
آبشان خون کرد و کف بر سر زنان

از مزارعْشان برآمد قحط و مرگ
از ملخهایی که می‌خوردند برگ

تا بر آمد بی‌خود از موسی دعا
چون نظر افتادش اندر منتها

کاین همه اعجاز و کوشیدن چراست
چون نخواهند این جماعت گشتْ راست

امر آمد که اتّباع نوح کن
تَرک پایان‌بینیِ مشروح کن

زان تغافل کن چو داعیِّ رهی
امر بَلِّغْ هست نَبْوَد آن تُهی

کمترین حِکمت کزین الحاح تو
جلوه گردد آن لجاج و آن عُتُوّْ

تا که ره بنمودن و اِضلالِ حق
فاش گردد بر همه اهل و فِرَق

چونکه مقصود از وجودْ اظهار بود
بایدش از پند و اغوا آزمود

دیوْ اِلحاحِ غِوایت می‌کند
شیخ‌ْ اِلحاح هدایت می‌کند

چون پیاپی گشت آن امرِ شَجون
نیل می‌آمد سراسرْ جُمله خون

تا به نَفْسِ خویشْ فرعون آمدش
لابه می‌کردش دو تا گشته قَدَش

کآن چه ما کردیم ای سلطانْ مکن
نیست ما را روی ایراد سخن

پاره پاره گردمت فرمان‌پذیر
من به عزّت خوگَرَم سختم مگیر

هین بجنبان لب به رحمت ای امین
تا ببندد این دهانه‌ی آتشین

گفت یا رب می‌فریبد او مرا
می‌فریبد او فریبنده‌ی ترا

بشنوم یا من دَهَم هم خُدعه‌اش
تا بداند اصل را آن فرع‌کُش

که اصل هر مَکری و حیلت پیش ماست
هر چه بر خاکستْ اصلش از سَماست

گفت حق آن سگ نیرزد هم به آن
پیش سگ انداز از دور استخوان

هین بجنبان آن عصا تا خاکها
وا دهد هرچه ملخ کردش فنا

وان ملخها در زمانْ گردد سیاه
تا ببیند خلقْ تبدیل اِلٰه

که سببها نیست حاجت مَر مرا
آن سبب بهر حجابست و غِطا

تا طبیبی خویش بر دارو زَنَد
تا مُنَجِّم رو به اِستاره کُنَد

تا منافق از حریصی بامداد
سوی بازار آید از بیم کساد

بندگی ناکرده و ناشُسته روی
لقمه‌ی دوزخ بگشته لقمه‌جوی

آکِل و مَأکول آمد جانِ عام
هم‌چو آن برّه‌ی چَرَّنده از حُطام

می‌چرد آن بَرّه و قَصّابْ شاد
کو برای ما چَرَد برگ مراد

کار دوزخ می‌کنی در خوردنی
بهر او خود را تو فَربه می‌کنی

کار خود کن روزی حکمت بِچَر
تا شود فَربه دلِ با کَرّ و فَرّ

خوردن تن مانع این خوردنست
جان چو بازرگان و تن چون ره‌زنست

شمع تاجر آنگهست افروخته
که بود ره‌زن چو هیزم سوخته

که تو آن هوشی و باقی هوش‌پوش
خویشتن را گم مکن یاوه مکوش

دان که هر شهوت چو خَمرست و چو بنگ
پردهٔ هوشست وعاقل زوست دنگ

خَمْرْ تنها نیست سرمستیِّ هوش
هر چه شهوانیست بندد چشم و گوش

آن بلیس از خمر خوردن دور بود
مست بود او از تکبر وز جحود

مست آن باشد که آن بیند که نیست
زر نماید آنچه مس و آهنیست

این سخن پایان ندارد موسیا
لب بجنبان تا برون روژد گیا

هم‌چنان کرد و هم اندر دم زمین
سبز گشت از سنبل و حب ثمین

اندر افتادند در لوت آن نفر
قحط دیده مرده از جوع البقر

چند روزی سیر خوردند از عطا
آن دمی و آدمی و چارپا

چون شکم پر گشت و بر نعمت زدند
وآن ضرورت رفت پس طاغی شدند

نفس فرعونیست هان سیرش مکن
تا نیارد یاد از آن کفر کهن

بی تَف آتش نگردد نفس خوب
تا نشد آهن چو اخگر هین مکوب

بی‌مجاعت نیست تن جنبش‌کنان
آهن سردیست می‌کوبی بدان

گر بگرید ور بنالد زار زار
او نخواهد شد مسلمان هوش دار

او چو فرعونست در قحط آنچنان
پیش موسی سر نهد لابه‌کنان

چونک مستغنی شد او طاغی شود
خر چو بار انداخت اسکیزه زند

پس فراموشش شود چون رفت پیش
کار او زان آه و زاریهای خویش

سالها مردی که در شهری بود
یک زمان که چشم در خوابی رود

شهر دیگر بیند او پر نیک و بد
هیچ در یادش نیاید شهر خود

که من آنجا بوده‌ام این شهر نو
نیست آن من درینجاام گرو

بل چنان داند که خود پیوسته او
هم درین شهرش بُدست ابداع و خو

چه عجب گر روح موطنهای خویش
که بُدستش مسکن و میلاد پیش

می‌نیارد یاد کین دنیا چو خواب
می‌فرو پوشد چو اختر را سحاب

خاصه چندین شهرها را کوفته
گردها از درک او ناروفته

اجتهاد گرم ناکرده که تا
دل شود صاف و ببیند ماجرا

سر برون آرد دلش از بخش راز
اول و آخر ببیند چشم باز

بخش ۱۳۵ – اطوار و منازل خلقت آدمی از ابتدا

آمده اول به اقلیم جماد
وز جمادی در نباتی اوفتاد

سالها اندر نباتی عمر کرد
وز جمادی یاد ناورد از نبرد

وز نباتی چون به حیوانی فتاد
نامدش حال نباتی هیچ یاد

جز همین میلی که دارد سوی آن
خاصه در وقت بهار و ضیمران

هم‌چو میل کودکان با مادران
سر میل خود نداند در لبان

هم‌چو میل مفرط هر نو مرید
سوی آن پیر جوانبخت مجید

جزو عقل این از آن عقل کلست
جنبش این سایه زان شاخ گلست

سایه‌اش فانی شود آخر درو
پس بداند سر میل و جست و جو

سایهٔ شاخ دگر ای نیکبخت
کی بجنبد گر نجنبد این درخت

باز از حیوان سوی انسانیش
می‌کشید آن خالقی که دانیش

هم‌چنین اقلیم تا اقلیم رفت
تا شد اکنون عاقل و دانا و زفت

عقلهای اولینش یاد نیست
هم ازین عقلش تحول کردنیست

تا رهد زین عقل پر حرص و طلب
صد هزاران عقل بیند بوالعجب

گر چو خفته گشت و شد ناسی ز پیش
کی گذارندش در آن نسیان خویش

باز از آن خوابش به بیداری کشند
که کند بر حالت خود ریش‌خند

که چه غم بود آنک می‌خوردم به خواب
چون فراموشم شد احوال صواب

چون ندانستم که آن غم و اعتلال
فعل خوابست و فریبست و خیال

هم‌چنان دنیا که حلم نایمست
خفته پندارد که این خود دایمست

تا بر آید ناگهان صبح اجل
وا رهد از ظلمت ظن و دغل

خنده‌اش گیرد از آن غمهای خویش
چون ببیند مستقر و جای خویش

هر چه تو در خواب بینی نیک و بد
روز محشر یک به یک پیدا شود

آنچ کردی اندرین خواب جهان
گرددت هنگام بیداری عیان

تا نپنداری که این بد کردنیست
اندرین خواب و ترا تعبیر نیست

بلک این خنده بود گریه و زفیر
روز تعبیر ای ستمگر بر اسیر

گریه و درد و غم و زاری خود
شادمانی دان به بیداری خود

ای دریده پوستین یوسفان
گرگ بر خیزی ازین خواب گران

گشته گرگان یک به یک خوهای تو
می‌درانند از غضب اعضای تو

خون نخسپد بعد مرگت در قصاص
تو مگو که مردم و یابم خلاص

این قصاص نقد حیلت‌سازیست
پیش زخم آن قصاص این بازیست

زین لعب خواندست دنیا را خدا
کین جزا لعبست پیش آن جزا

این جزا تسکین جنگ و فتنه‌ایست
آن چو اخصا است و این چون ختنه‌ایست