چوبهرام رفت اندر ایوان شاه
گزین کرد زان لشکر کینه خواه

زره‌دار و شمشیر زن سی‌هزار
بدان تا شوند از پس شهریار

چنین لشکری نامبردار و گرد
ببهرام پور سیاوش سپرد

وزان روی خسرو بیابان گرفت
همی از بد دشمنان جان گرفت

چنین تا بنزد رباطی رسید
سر تیغ دیوار او ناپدید

کجا خواندندیش یزدان سرای
پرستشگهی بود و فرخنده جای

نشستنگه سوکواران بدی
بدو در سکوبا و مطران بدی

چنین گفت خسرو به یزدان پرست
که از خوردنی چیست کاید بدست

سکوبا بدو گفت کای نامدار
فطیرست با ترهٔ جویبار

گرای دون که شاید بدین سان خورش
مبادت جز از نوشه این پرورش

ز اسب اندر آمد سبک شهریار
همان آنک بودند با اوسوار

جهانجوی با آن دو خسرو پرست
گرفت از پی واژ برسم بدست

بخوردند با شتاب چیزی که بود
پس آنگه به زمزم بگفتند زود

چنین گفت پس با سکوبا که می
نداری تو ای پیرفرخنده پی

بدو گفت ما می‌زخرما کنیم
به تموز وهنگام گرما کنیم

کنون هست لختی چو روشن گلاب
به سرخی چو بیجاده در آفتاب

هم آنگه بیاورد جامی نبید
که شد رنگ خورشید زو ناپدید

بخورد آن زمان خسرو از می سه جام
می و نان کشکین که دارد بنام

چو مغزش شد از بادهٔ سرخ گرم
هم آنگه بخفت از بر ریگ نرم

نهاد از بر ران بندوی سر
روانش پر از درد و خسته جگر

همان چون بخواب اندر آمد سرش
سکوبای مهتر بیامد برش

که از راه گردی برآمد سیاه
دران گرد تیره فراوان سپاه

چنین گفت خسرو که بد روزگار
که دشمن بدین گونه شد خواستا ر

نه مردم به کارست و نه بارگی
فراز آمد آن روز بیچارگی

بدو گفت بندوی بس چاره ساز
که آمدت دشمن بتنگی فراز

بدو گفت خسرو که ای نیک خواه
مرا اندرین کار بنمای راه

بدو گفت بندوی کای شهریار
تو را چاره سازم بدین روزگار

ولیکن فدا کرده باشم روان
به پیش جهانجوی شاه جهان

بدو گفت خسرو که دانای چین
یکی خوب زد داستانی برین

که هرکو کند بر درشاه کشت
بیابد بدان گیتی اندر بهشت

چو دیوار شهر اندر آمد زپای
کلاته نباید که ماند بجای

چو ناچیز خواهد شدن شارستان
مماناد دیوار بیمارستان

توگر چاره‌جویی دانی اکنون بساز
هم از پاک یزدان نه‌ای بی‌نیاز

بدو گفت بندوی کاین تاج زر
مرا ده همین گوشوار و کمر

همان لعل زرین چینی قبای
چو من پوشم این را تو ایدر مپای

برو با سپاهت هم اندر شتاب
چو کشتی که موجش درآرد ز آب

بکرد آن زمان هرچ بندوی گفت
وزانجایگه گشت با باد جفت

چو خسرو برفت از بر چاره جوی
جهاندیده سوی سقف کرد روی

که اکنون شما را بدین بر ز کوه
بباید شدن ناپدید از گروه

خود اندر پرستشگه آمد چو گرد
بزودی در آهنین سخت کرد

بپوشید پس جامهٔ زرنگار
به سر برنهاد افسر شهریار

بران بام برشد نه بر آرزوی
سپه دید گرد اندورن چارسوی

همی‌بود تا لشکر رزمساز
رسیدند نزدیک آن دژ فراز

ابرپای خاست آنگه از بام زود
تن خویشتن را به لشکر نمود

بدیدندش از دور با تاج زر
همان طوق و آن گوشوار و کمر

همی‌گفت هر کس که این خسروست
که با تاج و با جامه‌های نوست

چو بند وی شد بی‌گمان کان سپاه
همی‌بازنشناسد او را ز شاه

فرود آمد و جامهٔ خویش تفت
بپوشید ناکام و بربام رفت

چنین گفت کای رزمسازان نو
کرا خوانم اندر شما پیش رو

که پیغام دارم ز شاه جهان
بگویم شنیده به پیش مهان

چو پور سیاووش دیدش ببام
منم پیش رو گفت بهرام نام

بدو گفت گوید جهاندار شاه
که من سخت پیچانم از رنج راه

ستوران همه خسته و کوفته
زراه دراز اندر آشوفته

بدین خانهٔ سوکواران به رنج
فرود آمدستیم با یار پنج

چوپیدا شود چاک روز سپید
کنم دل زکار جهان ناامید

بیاییم با تو به راه دراز
به نزدیک بهرام گردن فراز

برین بر که گفتم نجویم زمان
مگر یارمندی کند آسمان

نیاکان ماآنک بودند پیش
نگه داشتندی هم آیین وکیش

اگرچه بدی بختشان دیر ساز
ز کهتر نبرداشتندی نیاز

کنون آنچ ما را به دل راز بود
بگفتیم چون بخت ناساز بود

زرخشنده خورشید تا تیره خاک
نباشد مگر رای یزدان پاک

چو سالار بشنید زو داستان
به گفتار او گشت همداستان

دگر هرکه بشنید گفتار اوی
پر از درد شد دل ز کردار اوی

فرود آمد آن شب بدانجا سپاه
همی‌داشتی رای خسرو نگاه

دگر روز بندوی بربام شد
ز دیوار تا سوی بهرام شد

بدو گفت کامروز شاه از نماز
همانا نیاید به کاری فراز

چنین هم شب تیره بیدار بود
پرستندهٔ پاک دادار بود

همان نیز خورشید گردد بلند
زگرما نباید که یابد گزند

بیاساید امروز و فردا پگاه
همی‌راند اندر میان سپاه

چنین گفت بهرام با مهتران
که کاریست این هم سبک هم گران

چو بر خسرو این کار گیریم تنگ
مگر تیز گردد بیاید به جنگ

بتنها تن او یکی لشکرست
جهانگیر و بیدار و کنداورست

وگر کشته آید به دشت نبرد
برآرد ز ما نیز بهرام گرد

هم آن به که امروز باشیم نیز
وگر خوردنی نیست بسیار چیز

مگر کو بدین هم نشان خوش منش
بیاید به از جنگ وز سرزنش

چنان هم همی‌بود تا شب ز کوه
برآمد بگرد اندر آمد گروه

سپاه اندرآمد ز هر پهلوی
همی‌سوختند آتش از هر سوی

چوروی زمین گشت خورشید فام
سخن گوی بندوی برشد ببام

ببهرام گفت ای جهاندیده مرد
برانگه که برخاست از دشت گرد

چو خسرو شما را بدید او برفت
سوی روم با لشکر خویش تفت

کنون گر تو پران شوی چون عقاب
وگر برتر آری سر از آفتاب

نبیند کسی شاه را جز بروم
که اکنون کهن شد بران مرز وبوم

کنون گر دهیدم به جان زینهار
بیایم بر پهلوان سوار

بگویم سخن هرچ پرسد زمن
ز کمی و بیشی آن انجمن

وگرنه بپوشم سلیح نبرد
به جنگ اندر آیم بکردار گرد

چو بهرام بشنید زو این سخن
دل مرد برنا شد از غم کهن

به یاران چنین گفت کاکنون چه سود
اگر من برآرم ز بندوی دود

همان به که او را برپهلوان
برم هم برین گونه روشن روان

بگوید بدو هرچ داند ز شاه
اگر سر دهد گر ستاند کلاه

به بندوی گفت ای بد چاره‌جوی
تو این داوریها ببهرام گوی

فرود آمد از بام بندوی شیر
همی‌راند با نامدار دلیر

چوبشنید بهرام کامد سپاه
سوی روم شد خسرو کینه خواه

زپور سیاوش بر آشفت سخت
بدو گفت کای بدرگ شوربخت

نه کار تو بود اینک فرمودمت
همی بی‌هنر خیره بستودمت

جهانجوی بندوی را پیش خواند
همی خشم بهرام با او براند

بدو گفت کای بدتن بدکنش
فریبنده مرد از در سرزنش

سپاه مرا خیره بفریفتی
زبد گوهر خویش نشکیفتی

تو با خسرو شوم گشتی یکی
جهاندیده‌ای کردی از کودکی

کنون آمدی با دلی پر سخن
که من نو کنم روزگار کهن

بدو گفت بندوی کای سرفراز
زمن راستی جوی و تندی مساز

بدان کان شهنشاه خویش منست
بزرگیش ورادیش پیش منست

فداکردمش جان وبایست کرد
تو گر مهتری گرد کژی مگرد

بدو گفت بهرام من زین گناه
که کردی نخواهمت کردن تباه

ولیکن تو هم کشته بر دست اوی
شوی زود و خوانی مرا راست گوی

نهادند بر پای بندوی بند
ببهرام دادش ز بهر گزند

همی‌بود تا خور شد اندر نهفت
بیامد پر اندیشه دل بخفت

چو خورشید خنجر کشید از نیام
پدید آمد آن مطرف زردفام

فرستاد و گردنکشان را بخواند
برتخت شاهی به زانو نشاند

بهرجای کرسی زرین نهاد
چوشاهان پیروز بنشست شاد

چنین گفت زان پس به بانگ بلند
که هرکس که هست ازشما ارجمند

ز شاهان ز ضحاک بتر کسی
نیامد پدیدار بجویی بسی

که از بهر شاهی پدر را بکشت
وزان کشتن ایرانش آمد بمشت

دگر خسرو آن مرد بیداد و شوم
پدر را بکشت آنگهی شد بروم

کنون ناپدیدست اندر جهان
یکی نامداری ز تخت مهان

که زیبا بود بخشش و بخت را
کلاه و کمر بستن وتخت را

که دارید که اکنون ببندد میان
بجا آورد رسم و راه کیان

بدارندهٔ آفتاب بلند
که باشم شما را بدین یارمند

شنیدند گردنکشان این سخن
که آن نامور مهتر افکند بن

نپیچید کس دل ز گفتار راست
یکی پیرتر بود بر پای خاست

کجا نام او بود شهران گراز
گوی پیرسر مهتری دیریاز

چنین گفت کای نامدار بلند
توی در جهان تابوی سودمند

بدی گر نبودی جز از ساوه شاه
که آمد بدین مرز ما با سپاه

ز آزادگان بندگان خواست کرد
کجا در جهانش نبد هم نبرد

ز گیتی بمردی تو بستی میان
که آن رنج بگذشت ز ایرانیان

سپه چاربار از یلان صدهزار
همه گرد و شایستهٔ کارزار

بیک چوبه تیر تو گشتند باز
برآسود ایران ز گرم و گداز

کنون تخت ایران سزاوار تست
برین برگوا بخت بیدارتست

کسی کو بپیچد ز فرمان ما
وگر دور ماند ز پیمان ما

بفرمانش آریم اگر چه گوست
و گر داستان را همه خسروست

بگفت این و بنشست بر جای خویش
خراسان سپهبد بیامد به پیش

چنین گفت کاین پیر دانش پژوه
که چندین سخن گفت پیش گروه

بگویم که او از چه گفت این سخن
جهانجوی و داننده مرد کهن

که این نیکویها ز تو یاد کرد
دل انجمن زین سخن شاد کرد

ولیکن یکی داستانست نغز
اگر بشنود مردم پاک مغز

که زر دشت گوید باستا و زند
که هرکس که از کردگاربلند

بپیچد بیک سال پندش دهید
همان مایهٔ سودمندش دهید

سرسال اگر بازناید به راه
ببایدش کشتن بفرمان شاه

چو بر دادگر شاه دشمن شود
سرش زود باید که بی‌تن شود

خراسان بگفت این و لب راببست
بیامد بجایی که بودش نشست

ازان پس فرخ زاد برپای خاست
ازان انجمن سر برآورد راست

چنین گفت کای مهتر سودمند
سخن گفتن داد به گر پسند

اگر داد بهتر بود کس مباد
که باشد به گفتار بی‌داد شاد

ببهرام گوید که نوشه بدی
جهان را بدیدار توشه بدی

اگر ناپسندست گفتار ما
بدین نیست پیروزگر یارما

انوشه بدی شاد تاجاودان
زتو دور دست و زبان بدان

بگفت این و بنشست مرد دلیر
خزروان خسرو بیامد چو شیر

بدو گفت اکنون که چندین سخن
سراینده برنا و مرد کهن

سرانجام اگر راه جویی بداد
هیونی برافگن بکردار باد

ممان دیر تا خسرو سرفراز
بکوبد بنزد تو راه دراز

ز کار گذشته به پوزش گرای
سوی تخت گستاخ مگذار پای

که تا زنده باشد جهاندار شاه
نباشد سپهبد سزاوار گاه

وگر بیم داری ز خسرو به دل
پی از پارس وز طیسفون برگسل

بشهر خراسان تن آسان بزی
که آسانی و مهتری را سزی

به پوزش یک اندر دگر نامه ساز
مگر خسرو آید برای تو باز

نه برداشت خسرو پی از جای خویش
کجا زاد فرخ نهد پای پیش

سخن گفت پس زاد فرخ بداد
که‌ای نامداران فرخ نژاد

شنیدم سخن گفتن مهتران
که هستند ز ایران گزیده سران

نخستین سخن گفتن بنده وار
که تا پهلوانی شود شهریار

خردمند نپسندد این گفت وگوی
کزان کم شود مرد راآب روی

خراسان سخن برمنش وار گفت
نگویم که آن با خرد بود جفت

فرخ زاد بفزود گفتار تند
دل مردم پرخرد کرد کند

چهارم خزروان سالاربود
که گفتار او با خرد یاربود

که تا آفرید این جهان کردگار
پدید آمد این گردش روزگار

ز ضحاک تازی نخست اندرآی
که بیدادگر بود و ناپاک رای

که جمشید برتر منش را بکشت
به بیداد بگرفت گیتی بمشت

پر از درد دیدم دل پارسا
که اندر جهان دیو بد پادشا

دگر آنک بد گوهر افراسیاب
ز توران بدانگونه بگذاشت آب

بزاری سر نوذر نامدار
بشمشیر ببرید و برگشت کار

سدیگر سکندر که آمد ز روم
به ایران و ویران شد این مرز وبوم

چو دارای شمشیر زن را بکشت
خور و خواب ایرانیان شد درشت

چهارم چو ناپاک دل خوشنواز
که گم کرد زین بوم و بر نام و ناز

چو پیروز شاهی بلند اختری
جهاندار وز نامداران سری

بکشتند هیتالیان ناگهان
نگون شد سرتخت شاه جهان

کس اندر جهان این شگفتی ندید
که اکنون بنوی به ایران رسید

که بگریخت شاهی چوخسرو زگاه
سوی دشمنان شد ز دست سپاه

بگفت این و بنشست گریان بدرد
ز گفتار او گشت بهرام زرد

جهاندیده سنباد برپای جست
میان بسته وتیغ هندی بدست

چنین گفت کاین نامور پهلوان
بزرگست و با داد و روشن روان

کنون تاکسی از نژادکیان
بیاید ببندد کمر بر میان

هم آن به که این برنشیند بتخت
که گردست و جنگاور و نیک بخت

سرجنگیان کاین سخنها شنید
بزد دست و تیغ از میان برکشید

چنین گفت کز تخم شاهان زنی
اگر باز یابیم در بر زنی

ببرم سرش را بشمشیر تیز
زجانش برآرم دم رستخیز

نمانم که کس تاجداری کند
میان سواران سورای کند

چوبشنید بابوی گرد ارمنی
که سالار ناپاک کرد آن منی

کشیدند شمشیر و برخاستند
یکی نو سخن دیگر آراستند

که بهرام شاهست و ماکهتریم
سر دشمنان را بپی بسپریم

کشیده چو بهرام شمشیر دید
خردمندی و راستی برگزید

چنین گفت کانکو ز جای نشست
برآید بیازد به شمشیر دست

ببرم هم اندر زمان دست اوی
هشیوار گردد سر مست اوی

بگفت این و از پیش آزادگان
بیامد سوی گلشن شادگان

پراگنده گشت آن بزرگ انجمن
همه رخ پر آژنگ و دل پرشکن

چوپیدا شد آن چادر قیرگون
درفشان شد اختر بچرخ اندرون

چو آواز دارندهٔ پاس خاست
قلم خواست بهرام و قرطاس خواست

بیامد دبیر خردمند و راد
دوات و قلم پیش دانا نهاد

بدو گفت عهدی ز ایرانیان
بباید نوشتن برین پرنیان

که بهرام شاهست و پیروزبخت
سزاوار تاج است و زیبای تخت

نجوید جز از راستی درجهان
چه در آشکار و چه اندر نهان

نوشته شد آن شمع برداشتند
شب تیره باندیشه بگذاشتند

چو پنهان شد آن چادر لاژورد
جهان شد ز دیدار خورشید زرد

بیامد یکی مرد پیروزبخت
نهاد اندر ایوان بهرام تخت

برفتند ایوان شاهی چو عاج
بیاویختند از برگاه تاج

برتخت زرین یکی زیرگاه
نهادند و پس برگشادند راه

نشست از بر تخت بهرامشاه
به سر برنهاد آن کیانی کلاه

دبیرش بیاورد عهد کیان
نوشته بران پربها پرنیان

گوایی نوشتند یکسر مهان
که بهرام شد شهریار جهان

بران نامه چون نام کردند یاد
بروبر یکی مهر زرین نهاد

چنین گفت کاین پادشاهی مراست
بدین بر شما پاک یزدان گواست

چنین هم بماناد سالی هزار
که از تخمهٔ من بود شهریار

پسر بر پسر هم چنین ارجمند
بماناد با تاج و تخت بلند

بآذر مه اندر بد و روز هور
که از شیر پردخته شد پشت گور

چنین گفت زان پس بایرانیان
که برخاست پرخاش و کین از میان

کسی کوبرین نیست همداستان
اگر کژ باشید اگر راستان

به ایران مباشید بیش از سه روز
چهارم چو از چرخ گیتی فروز

بر آید همه نزد خسرو شوید
برین بوم و بر بیش ازین مغنوید

نه از دل برو خواندند آفرین
که پردخته از تو مبادا زمین

هرآنکس که با شاه پیوسته بود
بران پادشاهی دلش خسته بود

برفتند زان بوم تا مرز روم
پراگنده گشتند ز آباد بوم

همی‌بود بندوی بسته چو یوز
به زندان بهرام هفتاد روز

نگهبان بندوی بهرام بود
کزان بند او نیک ناکام بود

ورا نیز بندوی بفریفتی
ببند اندر از چاره نشکیفتی

که از شاه ایران مشو ناامید
اگر تیره شد روز گردد سپید

اگرچه شود بخت او دیرساز
شود بخت پیروز با خوشنواز

جهان آفرین برتن کیقباد
ببخشید و گیتی بدو باز داد

نماند به بهرام هم تاج وتخت
چه اندیشد این مردم نیک بخت

ز دهقان نژاد ایچ مردم مباد
که خیره دهد خویشتن رابباد

بانگشت بشمر کنون تا دوماه
که از روم بینی به ایران سپاه

بدین تاج و تخت آتش اندرزنند
همه ز یورش بر سرش بشکنند

بدو گفت بهرام گر شهریار
مرا داد خواهد به جان زینهار

زپند توآرایش جان کنم
همه هرچ گویی توفرمان کنم

یکی سخت سوگند خواهم بماه
به آذرگشسپ و بتخت و کلاه

که گر خسرو آید برین مرز وبوم
سپاه آرد از پیش قیصر ز روم

به خواهی مرا زو به جان زینهار
نگیری تو این کار دشوار خوار

ازو بر تن من نیاید زیان
نگردد به گفتار ایرانیان

بگفت این و پس دفتر زند خواست
به سوگند بندوی رابند خواست

چو بندوی بگرفت استا و زند
چنین گفت کز کردگار بلند

مبیناد بندوی جز درد ورنج
مباد ایمن اندر سرای سپنج

که آنگه که خسرو بیاید زجای
ببینم من او را نشینم ز پای

مگر کو به نزد تو انگشتری
فرستد همان افسر مهتری

چوبشنید بهرام سوگند او
بدید آن دل پاک و پیوند او

بدو گفت کاکنون همه راز خویش
بگویم بر افرازم آواز خویش

بسازم یکی دام چوبینه را
بچاره فراز آورم کینه را

به زهراب شمشیر در بزمگاه
بکوشش توانمش کردن تباه

بدریای آب اندرون نم نماند
که بهرام را شاه بایست خواند

بدو گفت بندوی کای کاردان
خردمند و بیدار و بسیاردان

بدین زودی اندر جهاندار شاه
بیاید نشیند برین پیشگاه

تودانی که من هرچ گویم بدوی
نپیچد ز گفتار این بنده روی

بخواهم گناهی که رفت از تو پیش
ببخشد به گفتار من تاج خویش

اگر خود برآنی که گویی همی
به دل رای کژی نجویی همی

ز بند این دو پای من آزاد کن
نخستین ز خسرو برین یادکن

گشاده شود زین سخن راز تو
بگوش آیدش روشن آواز تو

چو بشنید بهرام شد تازه روی
هم اندر زمان بند برداشت زوی

چو روشن شد آن چادر مشک رنگ
سپیده بدو اندر آویخت چنگ

ببندوی گفت ار دلم نشکند
چو چوبینه امروز چوگان زند

سگالیده‌ام دوش با پنج یار
که از تارک او برآرمم دمار

چوشد روز بهرام چوبینه روی
به میدان نهاد و بچوگان و گوی

فرستاده آمد ز بهرام زود
به نزدیک پور سیاوش چودود

زره خواست و پوشید زیرقبای
ز درگاه باسپ اندر آورد پای

زنی بود بهرام یل را نه پاک
که بهرام را خواستی زیر خاک

به دل دوست بهرام چوبینه بود
که از شوی جانش پر از کینه بود

فرستاد نزدیک بهرام کس
که تن را نگه دار و فریاد رس

که بهرام پوشید پنهان زره
برافگند بند زره را گره

ندانم که در دل چه دارد ز بد
تو زو خویشتن دور داری سزد

چو بشنید چوبینه گفتار زن
که با او همی‌گفت چوگان مزن

هرآنکس که رفتی به میدان اوی
چو نزدیک گشتی بچوگان و گوی

زدی دست بر پشت اونرم نرم
سخن گفتن خوب و آواز گرم

چنین تا به پور سیاوش رسید
زره در برش آشکارا بدید

بدو گفت ای بتر از خار گز
به میدان که پوشد زره زیر خز

بگفت این و شمشیر کین برکشید
سراپای او پاک بر هم درید

چوبندوی زان کشتن آگاه شد
برو تابش روز کوتاه شد

بپوشید پس جوشن و برنشست
میان یلی لرزلرزان ببست

ابا چند تن رفت لرزان به راه
گریزان شد از بیم بهرامشاه

گرفت او ازان شهر راه گریز
بدان تا نبینند ازو رستخیز

به منزل رسیدند و بفزود خیل
گرفتند تازان ره اردبیل

زمیدان چو بهرام بیرون کشید
همی دامن ازخشم در خون کشید

ازان پس بفرمود مهروی را
که باشد نگهدار بندوی را

ببهرام گفتند کای شهریار
دلت را ببندوی رنجه مدار

که اوچون ازین کشتن آگاه شد
همانا که با باد همراه شد

پشیمان شد از کشتن یار خویش
کزان تیره دانست بازار خویش

چنین گفت کآنکس که دشمن ز دوست
نداند مبادا ورا مغز و پوست

یکی خفته بر تیغ دندان پیل
یکی ایمن از موج دریای نیل

دگر آنک بر پادشا شد دلیر
چهارم که بگرفت بازوی شیر

ببخشای برجان این هر چهار
کزیشان بپیچد سر روزگار

دگر هرک جنباند او کوه را
بران یارگر خواهد انبوه را

تن خویشتن را بدان رنجه داشت
وزان رنج تن باد در پنجه داشت

بکشتی ویران گذشتن برآب
به آید که بر کارکردن شتاب

اگر چشمه خواهی که بینی بچشم
شوی خیره زو بازگردی بخشم

کسی راکجا کور بد رهنمون
بماند به راه دراز اندرون

هرآنکس که گیرد بدست اژدها
شد او کشته و اژدها زو رها

وگر آزمون را کسی خورد زهر
ازان خوردنش درد و مرگست بهر

نکشتیم بندوی را از نخست
ز دستم رها شد در چاره جست

برین کرده خویش باید گریست
ببینیم تا رای یزدان بچیست

وزان روی بندوی و اندک سپاه
چوباد دمان بر گرفتند راه

همی‌برد هرکس که بد بردنی
به راهی که موسیل بود ارمنی

بیابان بی‌راه و جای دده
سراپرده‌ای دید جایی زده

نگه کرد موسیل بود ارمنی
هم آب روان یافت هم خوردنی

جهان جوی بندوی تنها برفت
سوی خیمه‌ها روی بنهاد تفت

چو مو سیل را دید بردش نماز
بگفتند با او زمانی دراز

بدو گفت موسیل زایدر مرو
که آگاهی آید تو را نوبنو

که در روم آباد خسرو چه کرد
همی آشتی نو کند گر نبرد

چو بشنید بندوی آنجا بماند
وزان دشت یاران خود رابخواند

همی‌تاخت خسرو به پیش اندرون
نه آب وگیا بود و نه رهنمون

عنان را بدان باره کرده یله
همی‌راند ناکام تا باهله

پذیره شدندش بزرگان شهر
کسی را که از مردمی بود بهر

چو خسرو به نزدیک ایشان رسید
بران شهر لشکر فرود آورید

همان چون فرود آمد اندر زمان
نوندی بیامد ز ایران دمان

ز بهرام چوبین یکی نامه داشت
همان نامه پوشیده در جامه داشت

نوشته سوی مهتری باهله
که گرلشکر آید مکنشان یله

سپاه من اینک پس اندر دمان
بشهر تو آید زمان تا زمان

چو مهتر برانگونه برنامه دید
هم اندر زمان پیش خسرو دوید

چوخسرو نگه کرد و نامه بخواند
ز کار جهان در شگفتی بماند

بترسید که آید پس او سپاه
بران نامه بر تنگدل گشت شاه

ازان شهر هم در زمان برنشست
میان کیی تاختن را ببست

همی‌تاخت تا پیش آب فرات
ندید اندرو هیچ جای نبات

شده گرسنه مرد پیر وجوان
یکی بیشه دیدند و آب روان

چوخسرو به پیش اندرون بیشه دید
سپه را بران سبزه اندر کشید

شده گرسنه مرد ناهاروسست
کمان را بزه کرد نخچیر جست

ندیدند چیزی بجایی دوان
درخت و گیا بود و آب روان

پدید آمد اندر زمان کاروان
شتر بود و پیش اندرون ساروان

چو آن ساربان روی خسرو بدید
بدان نامدار آفرین گسترید

بدو گفت خسرو که نام توچیست
کجا رفت خواهی و کام تو چیست

بدو گفت من قیس بن حارثم
ز آزادگان عرب وارثم

ز مصر آمدم با یکی کاروان
برین کاروان بر منم ساروان

به آب فراتست بنگاه من
از انجا بدین بیشه بد راه من

بدو گفت خسروکه از خوردنی
چه داری هم از چیز گستردنی

که ما ماندگانیم و هم گرسنه
نه توشست ما را نه بار و بنه

بدو گفت تازی که ایدر بایست
مرا با تو چیز و تن جان یکیست

چو بر شاه تازی بگسترد مهر
بیاورد فربه یکی ماده سهر

بکشتند و آتش بر افروختند
ترو خشک هیزم همی‌سوختند

بر آتش پراگند چندی کباب
بخوردن گرفتند یاران شتاب

گرفتند واژ آنک بد دین پژوه
بخوردن شتابید دیگر گروه

بخوردند بی‌نان فراوان کباب
بیاراست هر مهتری جای خواب

زمانی بخفتند و برخاستند
یکی آفرین نو آراستند

بدان دادگر کو جهان آفرید
توانایی و ناتوان آفرید

ازان پس به یاران چنین گفت شاه
که هرکس که او بیش دارد گناه

به پیش من آنکس گرامی ترست
وزان کهتران نیز نامی ترست

هرآنکس کجا بیش دارد بدی
بگشت از من و از ره بخردی

بما بیش باید که دارد امید
سراسر به نیکی دهیدش نوید

گرفتند یاران برو آفرین
که ای پاک دل خسرو پاک دین

بپرسید زان مرد تازی که راه
کدامست و من چون شوم با سپاه

بدو گفت هفتاد فرسنگ بیش
شما را بیابان و کوهست پیش

چودستور باشی من ازگوشت و آب
به راه آورم گر نسازی شتاب

بدو گفت خسرو جزین نیست رای
که با توشه باشیم و با رهنمای

هیونی بر افگند تازی به راه
بدان تا برد راه پیش سپاه

همی‌تاخت اندر بیابان و کوه
پر از رنج و تیمار با آن گروه

یکی کاروان نیز دیگر به راه
پدید آمد از دور پیش سپاه

یکی مرد بازارگان مایه دار
بیامد هم آنگه بر شهریار

بدو گفت شاه از کجایی بگوی
کجا رفت خواهی چنین پوی پوی

بدو گفت کز خرهٔ اردشیر
یکی مرد بازارگانم دبیر

بدو گفت نامت چه کرد آنک زاد
چنین داد پاسخ که مهران ستاد

ازو توشه جست آن زمان شهریار
بدو گفت سالار کای نامدار

خورش هست چندانک اندازه نیست
اگر چهره بازارگان تازه نیست

بدو گفت خسرو که مهمان به راه
بیابی فزونی شود دستگاه

سر بار بگشاد بازارگان
درمگان به آمد ز دینارگان

خورش برد و بنشست خود بر زمین
همی‌خواند بر شهریار آفرین

چونان خورده شد مرد مهمان پرست
بیامد گرفت آبدستان بدست

چو از دور خراد برزین بدید
ز جایی که بد پیش خسرو دوید

ز بازارگان بستد آن آب گرم
بدن تا ندارد جهاندار شرم

پس آن مرد بازارگان پر شتاب
می‌ آورد برسان روشن گلاب

دگر باره خراد برزین ز راه
ازو بستد آن جام و شد نزد شاه

پرستش پرستنده را داشت سود
بران برتری برتریها فزود

ازان پس ببازارگان گفت شاه
که اکنون سپه را کدامست راه

نشست تو در خره اردشیر
کجا باشد ای مرد مهمان‌پذیر

بدو گفت کای شاه با داد ورای
ز بازارگانان منم پاک رای

نشانش یکایک به خسرو بگفت
همه رازها برگشاد از نهفت

بفرمود تا نام برنا و ده
نویسد نویسندهٔ روزبه

ببازارگان گفت پدرود باش
خرد را به دل تار و هم پود باش

چو بگذشت لشکر بران تازه بوم
بتندی همی‌راند تا مرز روم

چنین تا بیامد بران شارستان
که قیصر ورا خواندی کارستان

چواز دور ترسا بدید آن سپاه
برفتند پویان به آبی راه و راه

بدان باره اندر کشیدند رخت
در شارستان را ببستند سخت

فروماند زان شاه گیتی فروز
به بیرون بماندند لشکر سه روز

فرستاد روز چهارم کسی
که نزدیک ما نیست لشکر بسی

خورشها فرستید و یاری کنید
چه برما همی کامگاری کنید

به نزدیک ایشان سخن خوار بود
سپاهش همه سست و ناهار بود

هم آنگه برآمد یکی تیره ابر
بغرید برسان جنگی هژبر

وز ابر اندران شارستان باد خاست
بهر بر زنی بانگ و فریاد خاست

چونیمی ز تیره شب اندر کشید
ز باره یکی بهره شد ناپدید

همه شارستان ماند اندر شگفت
به یزدان سقف پوزش اندر گرفت

بهر بر زنی بر علف ساختند
سه پیر سکوبا برون تاختند

ز چیزی که بود اندران تازه بوم
همان جامه هایی که خیزد ز روم

ببردند بالا به نزدیک شاه
که پیدا شد ای شاه برما گناه

چو خسرو جوان بود و برتر منش
بدیشان نکرد از بدی سرزنش

بدان شارستان دریکی کاخ بود
که بالاش با ابر گستاخ بود

فراوان بدو اندرون برده بود
همان جای قیصر برآورده بود

ز دشت اندرآمد بدانجا گذشت
فراوان بدان شارستان دربگشت

همه رومیان آفرین خواندند
بپا اندرش گوهر افشاندند

چو آباد جایی به چنگ آمدش
برآسود و چندی درنگ آمدش

به قیصر یکی نامه بنوشت شاه
ازان باد وباران وابر سیاه

وزان شارستان سوی مانوی راند
که آن را جهاندار مانوی خواند

زما نوییان هرک بیدار بود
خردمند و راد و جهاندار بود

سکوبا و رهبان سوی شهریار
برفتند با هدیه و با نثار

همی‌رفت با شاه چندی سخن
ز باران و آن شارستان کهن

همی‌گفت هرکس که ما بنده‌ایم
به گفتار خسرو سر افگنده‌ایم

ببود اندر آن شهر خسرو سه روز
چهارم چو بفروخت گیتی فروز

بابر اندر آورد برنده تیغ
جهانجوی شد سوی راه وریغ

که اوریغ بد نام آن شارستان
بدو در چلیپا و بیمارستان

ببی راه پیدا یکی دیر بود
جهانجوی آواز راهب شنود

به نزدیک دیر آمد آواز داد
که کردار تو جز پرستش مباد

گر از دیر دیرینه آیی فرود
زنیکی دهش باد برتو درود

هم آنگاه راهب چو آوا شنید
فرود آمد از دیر و او را بدید

بدو گفت خسرو تویی بی‌گمان
زتخت پدرگشته نا شادمان

زدست یکی بدکنش بنده‌ای
پلیدی منی فش پرستنده‌ای

چوگفتار راهب بی‌اندازه شد
دل خسرو از مهر او تازه شد

ز گفتار او در شگفتی بماند
برو بر جهان آفرین رابخواند

ز پشت صلیبی بیازید دست
بپرسیدن مرد یزدان پرست

پرستنده چون دید بردش نماز
سخن گفت با او زمانی دراز

یکی آزمون را بدو گفت شاه
که من کهتری‌ام ز ایران سپاه

پیامی همی نزد قیصر برم
چو پاسخ دهد سوی مهتر برم

گرین رفتن من همایون بود
نگه کن که فرجام من چون بود

بدو گفت راهب که چونین مگوی
توشاهی مکن خویشتن شاه جوی

چو دیدمت گفتم سراسر سخن
مرا هر زمان آزمایش مکن

نباید دروغ ایچ دردین تو
نه کژی برین راه و آیین تو

بسی رنج دیدی و آویختی
سرانجام زین بنده بگریختی

ز گفتار او ماند خسرو شگفت
چو شرم آمدش پوزش اندر گرفت

بدو گفت راهب که پوزش مکن
بپرس از من از بودنیها سخن

بدین آمدن شاد و گستاخ باش
جهان را یکی بارور شاخ باش

که یزدان تو را بی‌نیازی دهد
بلند اخترت سرفرازی دهد

ز قیصر بیابی سلیح و سپاه
یکی دختری از در تاج و گاه

چو با بندگان کار زارت بود
جهاندار بیدار یارت بود

سرانجام بگریزد آن بد نژاد
فراوان کند روز نیکیش یاد

وزان رزم جایی فتد دور دست
بسازد بران بوم جای نشست

چو دوری گزیند ز فرمان تو
بریزند خونش به پیمان تو

بدو گفت خسرو جزین خود مباد
که کردی تو ای پیرداننده یاد

چوگویی بدین چند باشد درنگ
که آید مرا پادشاهی بچنگ

چنین داد پاسخ که ده با دو ماه
برین برگذرد بازیابی کلاه

اگر بر سر آید ده وپنج روز
تو گردی شهنشاه گیتی فروز

بپرسید خسرو کزین انجمن
که کوشد به رنج و به آزار تن

چنین داد پاسخ که بستام نام
گوی برمنش باشد و شادکام

دگر آنک خوانی و را خال خویش
بدو تازه دانی مه و سال خویش

بپرهیز زان مرد ناسودمند
که باشدت زو درد و رنج و گزند

بر آشفت خسرو به بستام گفت
که با من سخن برگشا از نهفت

تو را مادرت نام گستهم کرد
تو گویی که بستامم اندر نبرد

به راهب چنین گفت کینست خال
به خون بود با مادر من همال

بدو گفت راهب که آری همین
ز گستهم بینی بسی رنج و کین

بدو گفت خسرو که ای رای زن
ازان پس چه گویی چه خواهد بدن

بدو گفت راهب که مندیش زین
کزان پس نبینی جز از آفرین

نیاید بروی تو دیگر بدی
مگر سخت کاری بود ایزدی

بر آشوبد این سرکش آرام تو
ازان پس نباشد به جز کام تو

اگر چند بد گردد این بدگمان
همانش بدست تو باشد زمان

بدو گفت گستهم کای شهریار
دلت را بدین هیچ رنجه مدار

به پاکیزه یزدان که ماه آفرید
جهان را بسان تو شاه آفرید

به آذرگشسپ و به خورشید و ماه
به جان و سر نامبردار شاه

به گفتار ترسا نگر نگروی
سخن گفتن ناسزا نشنوی

مرا ایمنی ده ز گفتار اوی
چوسوگند خوردم بهانه مجوی

که هرگز نسازم بدی درنهان
براندیش از کردگار جهان

بدو گفت خسرو که از ترسگار
نیاید سخن گفت نابکار

ز تو نیز هرگز ندیدم بدی
نیازی به کژی و نابخردی

ولیکن ز کار سپهر بلند
نباشد شگفت ار شوی پر گزند

چو بایسته کاری بود ایزدی
بیکسو شود دانش و بخردی

به راهب چنین گفت پس شهریار
که شاداب دل باش و به روزگار

وزان دیر چون برق رخشان زمیغ
بیامد سوی شارستان و ریغ

پذیره شدندش بزرگان شهر
کسی را که از مردمی بود بهر

چوآمد بران شارستان شهریار
سوار آمد از قیصر نامدار

که چیزی کزین مرز باید بخواه
مدار آرزو را ز شاهان نگاه

که هرچند این پادشاهی مراست
تو را با تن خویش داریم راست

بران شارستان ایمن و شاد باش
ز هر بد که اندیشی آزاد باش

همه روم یکسر تو را کهترند
اگر چند گردنکش و مهترند

تو را تا نسازم سلیح و سپاه
نجویم خور و خواب و آرام گاه

چو بشنید خسرو بدان شاد گشت
روانش از اندیشه آزاد گشت

بفرمود گستهم و بالوی را
همان اندیان جهانجوی را

بخراد برزین وشاپور شیر
چنین گفت پس شهریار دلیر

که اسپان چو روشن شود زین کنید
ببالای آن زین زرین کنید

بپوشید زربفت چینی قبای
همه یک دلانید و پاکیزه رای

ازین شارستان سوی قیصر شوید
بگویید و گفتار او بشنوید

خردمند باشید وروشن روان
نیوشنده و چرب و شیرین زبان

گر ای دون که قیصر به میدان شود
کمان خواهد ار نی به چوگان شود

بکوشید با مرد خسروپرست
بدان تا شما را نیاید شکست

سواری بداند کز ایران برند
دلیری و نیرو ز شیران برند

بخراد برزین بفرمود شاه
که چینی حریرآر و مشک سیاه

به قیصر یکی نامه باید نوشت
چو خورشید تابان بخرم بهشت

سخنهای کوتاه و معنی بسی
که آن یاد گیرد دل هر کسی

که نزدیک او فیلسوفان بوند
بدان کوش تا یاوه‌ای نشنوند

چونامه بخواند زبان برگشای
به گفتار با تو ندارند پای

ببالوی گفت آنچ قیصر ز من
گشاید زبان بر سرانجمن

ز فرمان و سوگند و پیمان و عهد
تو اندر سخن یاد کن همچو شهد

بدان انجمن تو زبان منی
بهر نیک و بد ترجمان منی

به چیزی که برما نیاید شکست
بکوشید و با آن بسایید دست

تو پیمان گفتار من در پذیر
سخن هرچ گفتم همه یادگیر

شنیدند آواز فرخ جوان
جهاندیده گردان روشن روان

همه خواندند آفرین سر به سر
که جز تو مبادا کسی تاجور

به نزدیک قیصر نهادند روی
بزرگان روشن دل و راست گوی

چو بشنید قیصر کز ایران مهان
فرستادهٔ شهریار جهان

رسیدند نزدیک ایوان ز راه
پذیره فرستاد چندی سپاه

بیاراست کاخی به دیبای روم
همه پیکرش گوهر و زر بوم

نشست از بر نامور تخت عاج
به سر برنهاد آن دل افروز تاج

بفرمود تا پرده برداشتند
ز دهلیزشان تیز بگذاشتند

گرانمایه گستهم بد پیشرو
پس او چوبالوی و شاپور گو

چو خراد برزین و گرد اندیان
همه تاج بر سر کمر برمیان

رسیدند نزدیک قیصر فراز
چو دیدند بردند پیشش نماز

همه یک زبان آفرین خواندند
بران تخت زر گوهر افشاندند

نخستین بپرسید قیصر ز شاه
از ایران وز لشکر و رنج راه

چو بشنید خراد برزین برفت
برتخت با نامهٔ شاه تفت

بفرمان آن نامور شهریار
نهادند کرسی زرین چهار

نشست این سه پرمایهٔ نیک رای
همی‌بود خراد برزین بپای

بفرمود قیصر که بر زیرگاه
نشیند کسی کو بپیمود راه

چنین گفت خراد برزین که شاه
مرا در بزرگی ندادست راه

که در پیش قیصر بیارم نشست
چنین نامهٔ شاه ایران بدست

مگر بندگی را پسند آیمت
به پیغام او سودمند آیمت

بدو گفت قیصر که بگشای راز
چه گفت آن خردمند گردن فراز

نخست آفرین بر جهاندار کرد
جهان را بدان آفرین خوارکرد

که اویست برتر زهر برتری
توانا و داننده از هر دری

بفرمان او گردد این آسمان
کجا برترست از مکان و زمان

سپهر و ستاره همه کرده‌اند
بدین چرخ گردان برآورده‌اند

چو از خاک مر جانور بنده کرد
نخستین کیومرث را زنده کرد

چنان تا بشاه آفریدون رسید
کزان سرفرازان و را برگزید

پدید آمد آن تخمهٔ اندرجهان
ببود آشکار آنچ بودی نهان

همی‌رو چنین تا سر کی قباد
که تاج بزرگی به سر برنهاد

نیامد بدین دوده هرگز بدی
نگه داشتندی ره ایزدی

کنون بنده‌ای ناسزاوار وگست
بیامد بتخت کیان برنشست

همی‌داد خواهم ز بیدادگر
نه افسر نه تخت و کلاه و کمر

هرآنکس که او برنشیند بتخت
خرد باید و نامداری و بخت

شناسد که این تخت و این فرهی
کرا بود و دیهیم شاهنشهی

مرا اندرین کار یاری کنید
برین بی‌وفا کامگاری کنید

که پوینده گشتیم گرد جهان
بشرم آمدیم از کهان ومهان

چوقیصر بران سان سخنها شنید
برخساره شد چون گل شنبلید

گل شنبلیدش پر از ژاله شد
زبان و روانش پر ازناله شد

چوآن نامه برخواند بفزود درد
شد آن تخت برچشم او لاژورد

بخراد بر زین جهاندار گفت
که این نیست برمرد دانا نهفت

مرا خسرو از خویش و پیوند بیش
ز جان سخن گوی دارمش پیش

سلیح است و هم گنج و هم لشکرست
شما را ببین تا چه اندر خورست

اگر دیده خواهی ندارم دریغ
که دیده به از گنج دینار و تیغ

دبیر جهاندیده را پیش خواند
بران پیشگاه بزرگی نشاند

بفرمود تا نامه پاسخ نوشت
بیاراست چون مرغزار بهشت

ز بس بند و پیوند و نیکو سخن
ازان روز تا روزگار کهن

چوگشت از نوشتن نویسنده سیر
نگه کرد قیصر سواری دلیر

سخن گوی و روشن دل و یادگیر
خردمند و گویا و گرد و دبیر

بدو گفت رو پیش خسرو بگوی
که ای شاه بینا دل و راه جوی

مرا هم سلیحست و هم زر به گنج
نیاورد باید کسی را به رنج

وگر نیستیمان ز هر کشوری
درم خواستیمی ز هر مهتری

بدان تا تواز روم با کام خویش
به ایران گذشتی به آرام خویش

مباش اندرین بوم تیره روان
چنین است کردار چرخ روان

که گاهی پناهست و گاهی گزند
گهی با زیانیم و گه سودمند

کنون تا سلیح و سپاه و درم
فراز آورم تو نباشی دژم

بر خسرو آمد فرستاده مرد
سخنهای قیصر همه یاد کرد